Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
88 cılıqlarına münasibətini bildirmişdir. Lakin bütün bunlar onu “yunan bədiyyatının banisi” hesab etməyə əsas ver- mir və Ə. Sultanlıdan başqa klassik filologiya ilə məşğul olan heç bir tədqiqatçı-alim onun yaradıcılığına belə bir qiymət verməmişdir. Əsərin ən maraqlı hissələrindən biri də Aristotelə həsr olunmuş yerlərdir. Burada Aristotelin estetik görüş- ləri, “Poetika”nın başlıca müddəaları düzgün, dolğun və bəzən də həddən artıq təfərrüatla şərh edilmişdir. Aris- totel estetikasının Platon estetikası ilə müqayisəli təhlili də böyük maraq doğurur. Aristoteldə “təqlidin növləri”, “təqlidin hədəfi”, “təqlidin tərzləri” haqqında ədəbi-nəzə- ri fikirlər geniş açılır. Müəllif Aristoteldə “şair və gerçək- liyə münasibət” məsələsinə toxunur. Əsərdə ən geniş izah olunan məsələ Aristotelin faciə haqqında nəzəri fi- kirləridir. Burada müəllif Aristotelin katarsis - “təmizlən- mə” nəzəriyyəsinə də öz münasibətini bildirir. Lessinqin və Bernaysın bu məsələ haqqında iki fərqli mülahizələri göstərilir. Ə. Sultanlı Aristotelin katarsis terminini “tibbi mənada” işlətməsi fikrini (Bernaysın mülahizəsi) müda- fiə edir. Faciənin fabulası haqqında Aristotel fikirlərini şərh edərkən, çox maraqlı məqamla rastlaşırıq: “Fabula- nın vəhdətinə gəlincə, demək lazımdır ki, Ərəstu bütün bədii əsərlər üçün ölməz, dəyişməz və qəti bir qanun ya- ratmışdır. O da hərəkət vəhdəti qanunudur”. Məlumdur ki, Ə. Ağayev özünün 1938-ci il dərsliyində Aristotelin üç vəhdət (zaman, məkan, hərəkət) qanununu yaratdığını 89 yazırdı. Burada isə artıq həqiqət öz yerini almış, Aristote- lə yalnız “hərəkət vəhdəti” qanunu şamil edilmişdir. Aristotelə həsr olunmuş hissədə də bəzən mübahisəli yerlərə rast gəlmək olur. Məs., müəllif Aristoteldə faciə fabulasının hissələri haqqında fikirlərini şərh edərkən, belə cümləyə rast gəlirik: “Bu hissələrdən başqa, faciənin fabulasında kosmos da ola bilər. Kosmos xorun ümumi qəmgin nəğməsidir, bir ağıdır”. Belə fikir “kommos” (“kosmos” deyil) termininin məna yükünü düzgün başa düşməməkdən irəli gəlirdi. Əsərin digər hissələri əsasən icmal şəklində yazılmış- dır. Burada biz I hissədə gördüyümüz tədqiqatçı-alim dü- şüncələrini daha az görürük. Bu mənada yalnız III hissə müəyyən dərəcədə istisna ola bilər. Horasinin “Pizonlara məktub” əsərindəki ədəbi-nəzəri fikirlərin şərhinə həsr olunmuş bu hissədə də biz müəllifin orijinal fikirlərinə rast gəlirik. Müəllif burada Horasi estetikasının spesifik cəhətlərini (normativliyini, nəzəri dayazlığını və s.) Aristotel estetikasından fərqli xüsusiyyətlərini göstərir. Ümumiyyətlə, “Antik dövrdə bədiyyat və ədəbiyyat- şünaslıq məsələləri” öz dövrü üçün kifayət qədər yüksək səviyyədə yazılmış əsərdir. Bu əsəri yazan müəllif özü- nün antik ədəbiyyata aid bilik dairəsinə, müstəqil düşün- cə bacarığına, elmi, məntiqi nəticələrinin mürəkkəbliyinə və nəhayət, özünün nəzəri səviyyəsinə görə 1936-cı ildə yazılmış “Yunan ipisləri və Homer” məqaləsinin müəllifi ilə heç cür yanaşı qoyula bilməz və ona görə də biz hə- min müəllifin eyni şəxs olması haqqında şübhələrimizi 90 bir daha söyləmək məcburiyyətindəyik. Fikrimizcə, nə- zərdən keçirdiyimiz məqalə hansısa rusdilli mənbənin dilimizə müəyyən müəllif əlavələri ilə tərcüməsidir. *** Ə. Sultanlının Azərbaycanda antik ədəbiyyat tədrisini qaydaya salmaq sahəsində atdığı sistematik addımların- dan biri də 1950-ci ildə “Antik ədəbiyyat müntəxabatı” adlı “ali məktəblər üçün” dərs vəsaitini tərtib etməsi olmuşdur (redaktorlar: M. İbrahimov və Ə. Sultanlı). Burada görkəmli Azərbaycan şairləri və yazıçıları M. Rzaquluzadənin, R. Rzanın, Ə. Sadığın, N. Rəfibəylinin, M. Dilbazinin, S. Rəhmanın, İ. Əlizadənin, Ə. Məmmədxanlının, O. Sarıvəllinin, Ç. Hüseynovun, M. Arifin antik müəlliflərdən etdikləri tərcümələr bir yerə toplanaraq sistemləşdirilmiş, müəyyən dövrlər altında yerləşdirilmiş və hər dövr, hər müəllif haqqında qısa məlumatlar verilmişdir. Müntəxabat Ə. Sultanlının “Bir neçə söz”ü və K. Marks, F. Engels, İ.V. Stalinin yunan incəsənəti haqqında fikirləri ilə açılır. Belə ənənəvi girişdən sonra dərslikdə aşağıdakı hissələr gəlir: 1. Ən qədim ədəbiyyat (xalq ədəbiyyatından nümunələr, Homerin “İlliada və “Odisseya” poemaları); 2. VIII-VI əsrlərdə yunan ədəbiyyatı (Hesiodun “Zəhmətlər və günlər” poeması və yunan lirikləri Arxilox, Tirtey, Alkey, Sapfo, Anakreont); 3. Faciə (Esxilin “Zəncirlənmiş Prometey”, “Aqamemnon”, “Xeoforlar”, “Evmenidlər” 91 faciələri, Sofoklun “Tiran Edip”, “Antiqona”, “Elektra” faciələri və Evripidin “Alkesta, “Medeya”, “İppolit”. “İfigeniya Avliddə” faciələri); 4. Məzhəkə (Aristofanın “Atlılar”. “Buludlar”, “Qurbağalar” komediyaları); 5. Tarix (Herodotun eyni adlı əsərindən “Midiya haqqında” parçası); 6. Ərəstu (“Poetika”dan parçalar). Hər hissə və antik müəlliflər haqqında verilən məlumatlar özünün bəsitliyi ilə fərqlənirlər. Məlumat- ların çox kiçik həcmdə olmasına baxmayaraq, burada da bəzi nöqsanlara rast gəlmək mümkündür. Məs., müəllif Homerin eposları haqqında danışarkən belə məlumat verir: “Bəziləri hər iki dastanın üslubu arasında fərq görərək belə qərara gəlmişlər ki, Homer ancaq “İlliada” nın müəllifidir. “Odisseya”nı başqa bir şair yazmışdır. Bəziləri hər iki dastanın üslubu arasında kəskin fərq görmədikləri üçün belə qərara gəlmişlər ki, “İlliada”nı Homer gəncliyində, “Odisseya”nı isə qocalığında yazmış- dır. Bu fərziyəllərdən birincisi “ayıranlar”, ikincisi isə “birləşdirənlər” adlanır” 26 . 1950-ci ildə “Homer sualı” haqqında yaranan nəzəriyyələri belə primitiv səviyyədə təqdim etmək heç cür məqbul sayıla bilməz. Başqa yerdə Arxilox haqqında danışan müəllif onun “nəğmələr”, “qəsidələr” və “həcvlər” yazdığını bildirir. Burada “nəğ- mə” sözünü işlədərkən Ə. Sultanlının hansı poeziya janrını nəzərdə tutması aydın deyil. “Qəsidə” və “həcv” kimi klassik şərq poeziyasına xas terminlər burada 26 Ə. Sultanlı, Antik ədəbiyyat müntəxabatı, B., 1950, səh.40 Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|