Yazıçı, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tofiq Qəhrəmanovun əziz xatirəsinə ithaf olunur
Yüklə 5,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
72 orta hissədə səhnə, səhnənin ətrafında isə orkestr üçün xüsusi yer olurdu”. Burada müəllif səhnə (yunanca “skena”) və orkestr (yunanca “orxestro”) sözlərinin müasir mənalarını qədim dövrdə daşıdıqları məna ilə eyniləşdirmişdir. Halbuki, orkestr – orxestro yunan teatrında xorun yerləşdiyi yeri bildirirdi. Sözün etimo- logiyası da bunu göstərir: orxestro – rəqs etmək, yəni xorun bədən hərəkətləri etdiyi yer, məkan. Səhnə - skena isə orxestronun arxasında aktyorların soyunub-geyin- məsi üçün tikilmiş xüsusi ev idi ki, yalnız çox sonralar bu söz aktyorların tamaşanı oynadıqları yeri bildirmişdir. Ə. Ağayev yunan komediyası haqqında danışarkən, onun folklor köklərini düzgün izah edir, lakin burada da səhvsiz keçinmir. Məs., “kommos” sözü “kosmos” kimi verilmişdi: “Kosmos kəlməsinin özünün mənası da Dionis allahı şərəfinə təşkil olunmuş şənliklərin nəşəli və gülünc momentlərini, burada oxunan satirik, əyləncəli nəğmələri və s. ifadə edir”. Əslində, “kosmos” sözü antik dövrdə sırf fəlsəfi mənada işlənir, “xaos” sözünün əksi kimi, kainatdakı nizam-intizam mənasını bildirirdi. “Kommos” isə əyləncəli, eyş-işrət, bəzən də satirik mah- nılar oxuyaraq küçələri gəzən cavanlar dəstəsi məna- sında işlədilirdi və məhz bu mənasına görə “komediya” sözünün mənşəyində bu sözün durduğunu hesab edirlər. Fikrimizcə, burada yol verilmiş yanlışlığı adi orfoqrafik səhv kimi qəbul etmək olmaz. ”Yunan fəlsəfəsi və Aristotel” adlı sonuncu bəhs bütünlükdə dərsliyin ən mübahisəli hissəsidir. Burada 73 müəllif doğru mülahizələrlə yanaşı, təəsüf ki, bir çox kobud xətalara də yol vermişdir. Məs., ən böyük səhvlərdən biri Ə. Ağayevin qədim yunan fəlsəfəsi ilə qədim şərq fəlsəfəsini müqayisə etdiyi yerdə üzə çıxır: “Şərqdə “elmlərin elmi” kimi varlıq və təfəkkür, dünyagörüşü haqqında bir elm kimi differensasiya uğramış xüsusi mənada fəlsəfə olmamışdır və mövcud olan hər növ fəlsəfi baxışlar, ideologiyanın başqa sahə- ləri, xüsusən din, qəti elmlər və sənət sahəsi ilə qarışıq olmuşdur. Differansasiya olmuş xüsusi bir elm sahəsi qarışıq inkişaf etmiş müstəqil fəlsəfi sistem ancaq Yunanıstan cəmiyyətində yarana bilmişdir”. Bu fikir bir çox cəhətlərinə görə yanlışdır. Əvvəla, qədim yunan fəlsəfəsinin özü də bir çox hallarda “din, qəti elmlər və sənət sahəsi” ilə birlikdə çıxış edirdi. Çox az sayda yunan filosofları vardır ki, onlar sırf fəlsəfəyə aid əsərlər yazmış olsun. Bununla yanaşı, müəllif şərq dünyasında fəlsə- fənin başlıca ideologiya sahələri və “din, qəti elmlər və sənət sahələri” ilə birlikdə çıxış etməsini söyləyərkən yəqin ki, islam yaranandan sonra Yaxın və Orta Şərqdə meydana gəlmiş dini-fəlsəfi traktatları nəzərdə tuturdu. Lakin neçə min illik şərq fəlsəfi fikri tarixini bu qısa dövrlə məhdudlaşdırmaq nə dərəcədə doğrudur? Hələ XIX əsrdən elm aləminə məlumdur ki, islamdan əvvəl Yaxın Şərq regionunda bir sıra fəlsəfi məktəblər (maniçilik, məzdəkilik, atəşpərəstlik və s.) mövcud olmuşdur. Biz hələ Uzaq Şərq regionunda (Çində, Hindistanda) eradan əvvəl fəaliyyət göstərmiş fəlsəfə 74 məktəblərini demirik. Bütün bunları nəzərə almadan müəllifin dərslikdə qeyd etdiyi formada qəti fikir söyləmək, fikrimizcə, doğru deyil. Bunu hazırda qərbin ən ifrat millətçi, şərq dünyasına, onun mədəniyyətinə qarşı radikal fikirləri ilə tanınan filoloqları belə söyləmirlər. Bundan əlavə, müəllif bir sıra yunan filosoflarının fəlsəfi irsini şərh edərkən bəzi nöqsanlara yol verir. Məs., Platon fəlsəfəsini izah edərkən müəllif yazır ki, “o öz görüşlərini əsasən Sokratın fəlsəfəsinə əsaslandır- mışdır”. Bu cümlənin məna yükü çox ziddiyyətlidir və müəllifin nə demək istədiyini başa düşmək çətindir. Əgər Ə. Ağayev demək istəyirsə ki, “Platon öz görüşlərində əsasən Sokratın fəlsəfəsinə əsaslanmışdır”, bu fikir doğru deyil. Belə ki, Platon Sokratdan fərqli olaraq antik obyektiv idealizmin bütöv fəlsəfi sistemini yaratmışdır. Əgər müəllif demək istəyirsə ki, “Platon öz görüşlərində əsasən Sokratın fəlsəfəsini əsaslandırmışdır”, bu fikir də həqiqəti əks etdirmir. Belə ki, bununla biz Platon fəlsəfəsini sokratçılıq səviyyəsinə endirmiş oluruq. Yəqin ki, Ə. Ağayev yuxarıdakı cümləni yazarkən Platonun öz əsərlərində sıx-sıx Sokrat obrazından istifadə etməsini bildirmək istəmişdir. Lakin qədim yunan fəlsəfəsindən xəbərsiz olan Azərbaycan tələbəsi həmin cümlədən bu mənanı çıxarmaqda çətinlik çəkəcək. Platon haqqında nöqsanlı yerlər əfsuslar olsun ki, bununla bitmir. Müəllif Platonun ideal dövləti haqqında danışarkən yazır: “Platonun ideal dövlət quruluşu ideyası 75 reaksion Sparta siyasi quruluşunun idealizə edilmiş formasından başqa bir şey deyildir”. Müəlllif burada Marksın Platon haqqında eyni məsələ ilə əlaqədar söylədiyi fikri istədiyi şəkildə dəyişdirmişdir. Marksda belədir: “Platonun ideal dövləti Misir kasta quruluşunun idealizə edilmiş formasından başqa bir şey deyildir”. Maraqlıdır ki, Platon həqiqətən Afina demokratiyasının əleyhinə olmuş, Spartaya rəğbət bəsləmişdir. Müəllif də bundan istifadə etməklə Marksın fikrinə özünəməxsus “düzəliş” vermişdir. Müəllif ən ciddi səhvə Aristotel estetikasını şərh edərkən yol verir: “Nihayət, Aristotel tragediya üçün zəruri hesab etdiyi Zaman, Məkan və Hərəkət vəhdəti qanununu irəli sürür ki, bu qanunların ədəbiyyatşünaslıq tarixindəki təsiri uzun müddət davam etmişdir”. Cümlənin sonuncu hissəsinə, yəni Aristotel poetikasının sonrakı “ədəbiyyatşünaslıq tarixinə” böyük təsir göstərməsi fikrinə heç bir iradımız ola bilməz. Lakin Aristotelin faciə üçün üç vəhdət qanununu irəli sürməsi fikri doğru deyil və bu haqda bütün mübahisələr hələ XVII əsrdə - Klassisizm cərəyanı başa çatdıqdan sonra son qoyulmuşdur. XX əsrin 30-cu illərində Aristotel adından yenə də belə bir fikir söyləmək qətiyyən yolverilməzdir, belə ki, “üc vəhdət” qanunu Aristotel “Poetika”sında deyil, çox sonralar Lukresinin “Pizonlara məktub”unda ilk dəfə ifadə olunmuşdur. Beləliklə, biz sovet Azərbaycanında qərb klassik filo- logiyasının tədqiqat sahəsinə daxil olan məsələlərə ilk Yüklə 5,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|