24
izopren və piperilen ilə sodimerləşməsini nəzərə alır. Ditsiklopentadienin parçalanması
tsiklopentadienin dimerləşməsindən fərqli olaraq həm termiki həm də katalitik üsulla
həyata keçirilə bilər. Həm maye həm də buxar fazada aparıla bilən termiki parçalanma
prosesi daha geniş yayılmışdır. Maye fazalı parçalanma prosesi çoxlu miqdarda qətran
ə
mələgəlməsilə müşayiət olunur. Bunun qarşısını almaq üçün bəzən maye fazalı
parçalanma prosesini eyni zamanda, həm istidaşıyıcı həm də durulaşdırıcı rolunu
oynayan, yüksəktemperaturda qaynayan üzvi mayelərin mühitində aparırlar. Bundan
başqa onun iştirakılə rektifikasiya prosesi və alınan monomerin ayrılması asan baş
verir, məqsədli məhsulun çıxımı da artır. Ditsiklopentadienin buxar fazada
parçalanması zamanı qətran əmələgəlməsi azalır. Bu halda prosesi eyni zamanda həm
də istidaşıyıcı rolunu oynayan inert durulaşdırıcıların, məsələn metan və ya su
buxarının, iştirakı ilə aparırlar. Buxar fazalı parçalanma prosesi konstruksiyasına görə
daha mürəkkəbdir. İzoprenin ayrılması ilə C
5
fraksiyasının kompleks emalı zamanı
ekstraksiyalı rektifikasiya üsulundan istifadə olunur. Pirolizin maye məhsullarının
müxtəlif fraksiyalarından tsiklopentadien və ditsiklopentadienin ayrılması prosesinin
təcrübi işlənməsi zamanı aşağıdakı fraksiyalardan istifadə olunur:
1) EP-60 etilen qurğusunun debutanizator kalonunun kub məhsulu
≥
C
5
fraksiyası;
2) Geniş karbohidrogen fraksiyasının pirolizinin maye məhsul konsentratı
≥
C
6
fraksiyası;
3) Benzin rafinat (25%) və birbaşa qovma benzini (75%) qarışığının
yüksəktemperaturlu pirolizi məhsullarından ayrılmış C
5
-C
6
karbohidrogenlər
fraksiyası;
4) EP-60 qurğusunda pirokondensatdan ayrılan pentan kalonunun distillatı olan C
5
fraksiyası;
5) EP-60 qurğusunda alınan pirokondensatdan ayrılan
≥
C
9
fraksiyası.
Hal-hazırda ditsiklopentadienin sənaye istehsalı EP-300 və EP-450 etilen istehsalı
bazasına uyğun olaraq layihələndirilir. Ditsiklopentadienin C
5
karbohidrogenlər
fraksiyasından ayrılması qurğusunun texnoloji sxemi şəkil 1.5.-də verilmişdir. C
5
25
karbohidrogenlər qarışığı 1 dimerləşmə reaktoruna verilir. Burada C
5
karbohidrogenlərinin tərkibində olan tsiklodienlərin dimerləşmə prosesi gedir.
Dimerləşmə reaktorları reaksiya zonalarının həcmi müxtəlif (20-dən 144 litrə
qədər) olan boru-boru içərisində tipli istidəyişdirici aparatlardır. 1 dimerləşmə
reaktorundan çıxan reaksiya məhsulları atmosfer təzyiqi altında rektifikasiya
prosesinə düçar edilir, tsiklopentadiendən ayrılan C
5
karbohidrogenləri kalonun
yuxarısından çıxır. 2 rektifikasiya kalonunun aşağısından çıxan ditsiklopentadien
konsentratı 3 monomerləşmə reaktoruna verilir. Monomerləşmə reaktoru
borularının diametri 60 və 50 mm , uzunluqları isə müvafiq olaraq 1400 və 3500
mm olan boru-boru içərisində tipli istdəyişdirici aparatdır. Monomerləşmə prosesini
qızmış su buxarının iştirakı ilə 600
°
C temperaturda aparırlar. 3 monomerləşmə
kalonundan çıxan monomerizat 4 rektifikasiya kalonuna göndərilir. Rektifikasiya
üçün diametri 80, 100 və 150 mm olan doldurma tipli (doldurmanın hündürlüyü 2
metrdən 12 metrə qədər) kalondan istifadə olunur. 4 rektifikasiya kalonunun
yuxarısından tsiklopentadien ayrılır və 5 dimerləşmə kalonuna verilir. Xammalın
tərkibində olan tsiklopentadienin ilkin qatılığından (5– 15%) asılı olaraq onun
dimerləşmə prosesi 120
°
C-dən 135
°
C arasında 1–3 saat müddətində həyata
keçirilir. 4 rektifikasiya kalonunun aşağısından tsiklopentadienin dimerləri və
sodimerləri
çıxarılaraq
resirkulyasiya
olunur.
Tsiklopentadienin
selektiv
dimerləşmə prosesi 60-100
°
C temperaturda və 0,8-1,3 saat müddətində aparılır.
Ditsiklopentadien konsentratının monomerləşməsi buxar fazada 400
°
C
temperaturda, 0,1 saniyəlik kontakt müddətində, buxar:xammal nisbətinin 3
−
4:1
qiyməti intervalında aparılır. Bütün proses, həm reaksiya həm də rektifikasiya
mərhələləri fasiləsiz sxem üzrə həyata keçirilir. Ditsiklopentadiendən azad olmuş
C
5
fraksiyasının ayrılması 6 atmosfer rektifikasiya kalonunda aparılır. 6
rektifikasiya kalonunun yuxarısında temperatur 28-40
°
C, aşağısında isə 85-135
°
C
hədlərində saxlanılır. Qatılaşdırılmış tsiklopentadienin ayrılması zamanı isə
kalonun yuxarısında temperatur 35
÷
40
°
C, aşağısında 80
÷
107
°
C, fleqma ədədini isə
26
0,5
÷
20 arasında saxlayırlar. Ditsiklopentadienin vakuum altında rektifikasiya
prosesini P = 3
÷
5 kPa təzyiq altında 7 vakuum rektifikasiya kalonunda aparırlar.
Kalonun yuxarısında temperatur 60
÷
80
°
C, aşağısında isə 90
÷
105
°
C intervalında
saxlanılır. Ditsiklopentadieni daha yüksək təmizlikdə almaq üçün onu əlavə olaraq
vakuum rektifikasiya prosesinə düçar edirlər. Bu halda qalıq təzyiqi 3,99-10,64 kPa
həddində, alınan ditsiklopentadienin təmizliyi isə 99,9% olur.
İlk əvvəllər ditsiklopentadien əsasən yadoximikatların sintezində istifadə
olunurdu. İstehsalın əsas aralıq məhsulu tsiklopentadienin xlorlu törəmələri, o
cümlədən heksaxlortsiklopentadien antipirenlər kimi istifadə oluna bilər.
Ditsiklopentadienin sənaye miqyasında digər ənənəvi istifadə istiqaməti
ferrosenin
[
bis(
η
-tsiklopentadienil)dəmir
]
alınmasıdır. Ditsiklopentadienin VII və
VIII qrup metalları ilə əmələ gətirdiyi birləşmələr antidetanator vasitəsi kimi sürtgü
yağlarına əlavə olunur və katalizator kimi də istifadə olunur. Tsiklopentadien və onun
dimerinin yüksək reaksiya qabiliyyətinə malik olması onun gələcəkdə də yüksək
xassələrə malik geniş
γ
- sintetik maddələrin alınmasında mühüm xammal olacağına
imkan verəcəkdir.
1.4. Maye piroliz məhsullarının emalı
Karbohidrogen xammallarının termiki pirolizi ilə kiçik molekullu olefinlərin
istehsalı zamanı xeyli miqdarda 28
÷
450
°
C və daha yuxarı temperatur hədlərində
qaynayan maye məhsullar da alınır. Birbaşa qovma benzininin pirolizi ilə bir ton
etilenin istehsalı zamanı 1,0
÷
1,1 ton maye məhsullar alınır.
Müasir etilen komplekslərində maye məhsulları yüngül qətran və ya
pirokondensat (
Τ
qay = 28
÷
200
°
C) və ağır qətran (Tqay =
>
200
°
C) fraksiyalarına
ayırırlar. Pirolizin maye məhsulları ilk növbədə aromatik karbohidrogenlər–benzol,
toluol, ksilollar, C
8
-C
9
alkilbenzolları, naftalin, alkilnaftalinlər, indenlər, difenil,
asenaften, fluoren, fenantren, antrasen, stilben və onların metil törəmələri, digər
Dostları ilə paylaş: |