Nazorat savollari
1. Y er xalq h a y o ti va fao liliy ati aso sid ir d egan ib oraga q a n d a y m a 'n o y u k la tilg a n ?
2. Y er to ifa la ri n im a ?
3. Y er fo n d in i k im b o sh q a ra d i?
4. Y erd an o q ilo n a fo y d a la n ish n im a ? U q a n d a y a m alg a o sh irila d i?
5. Y erni m u h o fa z a q ilish d e g a n d a n im a tu sh u n ila d i?
6. Q a n d a y q ilib y e r tu z is h y e rd a n o q ilo n a fo y d a la n ish g a y o rd am beradi?
7. «Y er egaligi» va « y e rd a n foydalanish» tu s h u n c h a la r i q a n d a y m a ’n o la rg a ega?
8. Y er eg alik lari va y e rd a n fo y d a la n ish la rn i k lassifik atsiy alash q a n d a y b elgilar
b o 'y ic h a o 'tk a z ila d i?
9. Q ish lo q x b ‘jalig ig a m o ‘lja lla n g a n y erla r ta rk ib ig a n im a la r k irad i?
10. Y er islo h o ti n a tija s id a y er eg a lik lari va y erd a n fo y d a la n ish la rn in g q a n d a y
y an g i s h a k lla ri p ay d o b o 'ld i?
11 N o q ish lo q x o 'ja lik m a q sad iarig a m o 'lja lla n g a n y erla r ta rk ib ig a n im a la r kiradi?
12. D a v la t q a n d a y q ilib y e r e g a lik la ri va y e rd a n f o y d a la n is h la r tiz im in in g
riv o jla n ish in i ta rtib g a so la d i?
V bob
YER T U Z IS H N IN G TARIXIY TA JRIBA Si
I.
Yer tuzish sistem asi paydo bo‘lishuiing obyektiv sabablari va
sharoitlari, ailing ijtimoiy tabiati,
Ijtimoiy tashkilotlam ing h ar bir turiga, ishlab chiqarish kuch-
larining rivojlanish darajasiga, yerga va boshqa ishlab chiqarish
vositalariga bo'lgan asosiy mulkchilik shaklidan kelib chiqadigan, o'z
navbatida yer tuzishning o'ziga xos m azm uni va shaklini keltirib
chiqaradigan m a’lum yer m unosabatlari mos keladi. Yer tuzish
tarixini o'rganish uning tabiatini, rivojlanish qonuniyatlarini yaxshi
tushunish va shunga asosan uni hozirgi sharoitda takomillashtirishning
samarali yo'llarini topish imkonini beradi.
Yer tabiiy asos, ishlab chiqarish jarayonining birinchi moddiy
zarurati va sharti hisoblanadi. Shuning uchun insoniyat jam iyati
cvolyutsiyasining barcha tarixiy bosqichlarida yerning (hududning)
va har xil ishlab chiqarish vositalarining bir-biriariga mosligini va
birlashtirilishini u yoki bu darajada ta ’minlash kerak bo'ldi.
Ibtidoiy jam oada bu birlashish va moslashish nisbatan tasodifiy
xarakterga ega b o iib , yerdan har xil m aqsadlar uchun foydalanish
doiralarini chegaralashdan iborat bo'ldi. Odam lar kichik guruhlarga
bo'linib, asosan oziq-ovqatlarni yig'ish va jam oa bilan oddiy qurollar
yordamida ov qilish hisobiga yashar edilar. Qator vaziyatlarda ayrim
guruhlar orasida to'qnashuvlar sodir bo'lib turardi, sababi, ko'p
sonli odam lar cheklangan hududlarda o'zlarini oziq-ovqat bilan
ta ’minlay olmas edi; bu yangi yerlarni o'zlashtirishni talab qiladi.
Ishlab chiqarish vositalariga ishlab chiqarish kuchlarining primitiv
xarakteriga mos, jam o a m ulkchiligi hukm ron edi. Ish qurollari
shunchalik kam rivojlangan ediki, yakka holda yirtqich hayvonlar va
tabiat kuchlari bilan kurashish imkoniyati yo'q edi; bundan jam oa
mehnatiga, yerga va boshqa ishlab chiqarish vositalariga hamda mehnat
mahsulotlariga um um iy mulkchilik zarurati kelib chiqdi.
Ayrim oilalar, ja m o a la r va su lo lalar m ulkchiligining paydo
bo'lishi, m ehnatning podachilik va dehqonchilik urug'lari orasida
taq sim lan ishin in g rivojlanishi bilan yerlarni chegaralash, ya’ni
55
foydalaniladigan hud u d lar chegaralarini belgilash zarurati kelib
chiqdi. Buning u ch u n , a w a lo , tabiiy chegaralardan (daryolar,
к о 'liar, yer turlari chegaralari, jarliklar va boshqa relyefning elem ent-
lari), keyinchalik chegaralarda o ‘rnatiladigan maxsus ishlangan
belgilardan (toshlar, ustunlar va boshqalar) foydalanildi. M asalan,
sharqiy slavyanlar, asosan, daryolar va k o ila r qirg‘oqlaridagi tarqoq,
mustahkamlangan shaharlarda kichik guruhlar bo‘lib yashardilar, Aholi
yashash joylari atrofidagi yerlar um um iy hisoblanib, ayrim shaxslar
va oilalar orasida q u r‘a tashlash yordam ida taqsim lanar edi. Bizning
eram izning birinchi asrlaridayoq ularda daialar va o ‘tloqlar chegara-
lariga q o ‘yiladigan yer mulkchiligi belgilari bor edi.
Xususiy m ulkchilik instituti paydo b o ‘la boshlashi, davlat tash-
kiloti rivojlanishi, dehqonchilikning intensivlashishi, yerning, boshqa
ishlab chiqarish vositalarining va tirik m ehnatnm g birlashtirilishi va
b ir-b irlarig a m oslashtirilishi odam larn in g yerdan foydalanishni
m aqsadli tashkil etish b o ‘yicha ongli faoliyatining bir turiga aylanadi.
Bu faoliyat, boshlanishida yer o ‘lchash ishlari yoki chcgaralash
deb ataldi, vaqt o ‘tishi bilan u hozir yer tuzish deb ataladigan
jarayonga aylandi.
Y er o ‘lch ash ishlari z aru rati ju d a qadim d an paydo b o ‘lai.
H indiston, M isr, Gretsiya, Yaqin Sharq xalqlari bizning eram izdan
k o ‘p asrlar oldin ham yer massivlarini qismlarga b o ‘lishgan, yerning
q at’iy hisobini olib borishgan, kanallarni qurish, inshootlarni tiklash
m aqsadida h ar xil o ‘lchashlarni amalga oshirganlar, yerlarni chega
ralash va o ‘lchash ishlarini bajarganlar, haqqoniyroq soliqqa tortish
maqsadida uning sifatini hisobga olganlar. Masalan, Gerodot o ‘z fuqa-
rolari orasida yerni teng kvadrat uchastkalarga b o ‘lib taqsim lagan va
ularga har yili yer solig'ini to ‘lash majburiyatini belgilagan Misr
shohi Sesostrisni (bizning eram izgacha XIX asr) ta ’riflagan. Agar
yerlarni Nil daryosi suvlari yuvib ketsa, u yillik soliq m iqdorini
kamaytirish m aqsadida zarar m iqdorini aniqlash uchun odam larni
jo ‘natardi. G erodot fikricha, o ‘sha vaqtda yer o ’lchash m ahorati
yaratilgan edi, keyinchalik u Elladaga olib o ‘tildi.
Qadimgi Rimda yerga b o ig a n mulkchilik huquqini mustahkamlash
m aq sad id a yerlarni y o zm a t a ’riflash o ‘tkazildi, bu ish larn in g
boshlanishini shoh Serviy Tulliga bog‘lashadi (bizning eram izgacha
VI asr). B uning u ch u n m axsus reestrlar yuritilar edi; ularga yer
56
uchastkalarining m aydonlari, ishlov berish usuli, ularning sifati va
daromadliligi to ‘g‘risida m aiu m o tlar yozilardi. Bronzadagi jadvallarga
yer egaliklari planlari, nom lari, chegaralari va m aydonlari tushirilar,
xo'jalikning o ‘zi va yerlari sifati to ‘g ‘risida m a iu m o tla r berilardi.
Yerlardan foydalanishni va yer egaliklarini tashkil etishni hisobga
olishning ko'rsatilgan tam oyillari keyinchalik Rim imperiyasining
hamma chekkalariga tarqaldi. Masalan, Galliyada yerlarni hisobga olish,
bosib olinganidan keyin darrov Yuliy Sezar davridayoq (bizning
eram izgacha 100 - 44 yillar) o ik azilg an edi. Sezarning izdoshi
Oktavian Avgust (bizning eram izgacha 63 - 14 y.) yerlarning yozma
tavsiflni, kartasini tuzish va sifatini aniqlash bilan aniq hisoblashni
joriy etdi, bu pul va m ahsulot shaklida to ia n a d ig an yer solig in i ikki
baravar ko'paytirish im konini berdi.
O 'rta asrlardagi Yevropada yer tuzum ining asosini feodallaming
(dvoryanlar, din arboblari va boshqalar) yerga mulkchiJigi va, asosan,
meros xarakteriga ega dehqonlarning ajratilgan yerdan foydalanish-
lari tashkil etar edi. Y erdan foydalanish uchun dehqonlar ishlab
berish (barshina), m ahsulot (obrok) va pul rentalarini to ia s h a r
edi. Davlat feodallaming yerga b o ig a n mutloq mulkchilik huquqlarini
him oya qilar va uning m ustahkam lanishiga norozilik chiqishlarini
avovsiz bostirib, h ar tom onlam a yordam qilar edi. Tarixdan Fran-
siyadagi Jakeriya (XIV asr), Angliyada U ot Tayler q o ‘zg oioni (XIV
asr oxiri), G erm aniyada Tom as M yuntsern boshchiligidagi (XVI
asr), Rossiyada Stepan Razin (XVII asr) va Yemelyan Pugachev
(X V III asr) boshchiligidagi dehqonlar urushlari yaxshi m a iu m .
Juda katta miqyosdagi dehqonlar q o ‘zg‘oloni Xitoyda butun o ‘rta
asrlarda b o iib turdi. M asalan, taypinlar qo ‘zg‘oloni (XIX asr) ko‘p
million!!' aholini qamrab oldi; dehqonlar yerdan va boshqa mulklardan
foydalanishda tenglik e ’lon qildilar. Bu chiqishlarda oldinga surilgan
um um iy talab yerning adolatli taqsimlanishi, yerdan erkin foyda
lanish va unga egalik qilish b o id i.
O 'rta asrlardayoq yer tuzish davlat maqomiga ega edi va birinchi
navbatda yerlarning hisobi (kadastri) bilan ularni yer egalari orasida
b o iish va chegaralarni belgilash (yer mulki chegaralarini belgilash va
mustahkamJash) bilan bogiiq b o id i. G ‘arbiy Yevropadagi o ‘rta asrlar
kadastriga, xususan, franklar qiroli Buyuk Karl (742 - 814 yillar)
yer hisobi, Vilgelm zabt etuvchi (1066- 1087-yillar) zam onlaridagi
yerlarning maydoni va sifati to ‘g‘risida to ‘la m a’lumotlarga ega ingliz
«D ahshatli sud kitobi», im p erato r Fridrix lin in g (1194-1250 yil-
lar) Sitsiliya k adastri, K olabriya kadastri (1327-y.), B randen-
burgskiy K urfyurshestvasining yer b o ‘yicha kitobi (1375-y) va
boshqalar kiradi.
Kapitalizm rivojlanishi bilan yer tuzish ishlari doim iy xarakterga
ega b o ‘la boshladi va nafaqat yer mulkchiligi huquqlarini m ustah
kamlashga, balki dehqonchilikning ilg‘or tizim larini, yangi yuqori
unum li m ashinalar va m exanizm larni qo ‘llash m aqsadida yirik tovar
xo‘jaliklarida yerdan foydalanishni tashkil etishga qaratilgan edi.
H ar xil ijtimoiy - iqtisodiy formatsiyalarda va davlatlarda yer
tuzishning paydo b o ‘lishi va rivojlanishining obyektiv sabablarini,
sharoitlarini tahlil etib, quyidagi xulosalarni chiqarish mum kin.
Yerdan foydalanish jarayonida odam lar yerlarga egalik qilish va
ulardan foydalanish bilan bog'liq m a’lum m unosabatlarga kiradilar;
ularning asosini yerga b o ‘lgan m ulkchilik tashkil etadi. M a’lum yer
m unosabatlari va ularni tartibga solishni mos tashkil etish bilan
tavsiflanuvchi jam iyat va davlat qurilishi tizimi jam iyatning yer tu -
zum ini belgilaydi. Davlat yer tuzum iga u yoki bu darajada ta ’sir
etib, har xil huquqiy, iqtisodiy, tashkiliy choralar yordam ida amalga
oshiriladigan yer siyosatini ojib boradi. H uquqiy choralar ham m a
vaqt ham m ajburiyat va majburlash elem entlaridan iborat bo'ladi.
U la r yer m u n o sab atlarin i yer q o n u n ch ilig i, sud va m a ’m uriy
huquqlar asosida tartibga solishadi,
Iqtisodiy choralar yer m unosabatlarinm g soliqqa tortish, kredit-
lash, m aqsadli m oliyalash, subsidiyalash, yerdan foydalanishni
rejalash asosida rivojlanishiga yordam beradi.
Tashkiliy choralar yer m unosabatlarining nvojlanishini har xil
shirkatlarni, o ‘rtoqliklarni tuzish, m alakali kadrlarni tayyorlash,
moddiy - texnik ta ’m inotga, transportga yordam ko'rsatish, yangi
yerlar o ‘zlashtirilayotgan tum anlarga aholini ko‘chirishga ko‘m ak-
lashish bilan ta ’minlaydi.
Davlatning yer siyosati qonun chiqaruvchi va ijrochi hokimiyatlar
organlari, sud, moliya, bank organlari, har xil qo'm italar tom onidan
amalga oshirilishi mumkin. Biroq ularning iqtisodiy va ijtimoiy hayot
58
sohasidagi ko ‘plab boshqa tashqi va ichki siyosatni amalga oshirish
bilan bog'liq vazifalari b o ‘lganligi sababli, birinchi navbatda yer
siyosati m asalalari bilan shug‘ullanadigan maxsus yer tuzish organ-
iarini tashkil etishning obyektiv zarurati tug'iladi. U lar faoliyatining
maqsadi yerdan foydalanishda m a’lum tartibni ta ’minlash, yerga
bo'lgan m ulkchilik huquqini m ustahkam lash va him oya qilish,
mulkchilik huquqining bir idoradan (muassasa, tashkilot) boshqasiga
o ‘tishini yengillashtirish; zarurat tug‘ilganda yerlarni soliqqa tortish
va rcntasini olish tartibini belgilash; yerdan xo'jalik nuqtayi riazaridan
maqsadga mos foydalanishni tashkil etishdir. Shuning uchun yer
tuzish organlariga, odatda, yer kadastrini yuritish, yerlarni berish
va qaytarib olish, yer tortishuvlarini yechish, xo'jaliklar hududini
ichki tashkil etish, yerdan foydalanish va yer qonunlarining amalga
oshirilishi ustidan nazorat va ularni rejalashtirish vazifalari yuklanadi.
D a v la t va h u q u q n u q ta y i n a z a r id a n y e r tu z is h y e r
m u n o sa b a tla rin i tex n ik va h u q u q iy rasm iy la sh tirish , y erd an
foydalanish (yerga egalik qilish) huquqini belgilash, ta ’m inlash va
himoya qilish, yerdan foydalanishni maqsadli tartibga solish bo'yicha
davlat organlarining faoliyatidan iborat bo'ladi. Boshqacha aytganda,
yer tuzish bu qonun bilan belgilangan, davlatning yer siyosatini
amalga oshirishga qaratilgan jarayondir. Shuning uchun u m a’lum
m a'noda uning yordamida davSat yer munosabatlarini o 'z manfaatlari
yo'lida tartibga soladigan qurol (o'lchash tizimlari) sifatida xizmat
qiladi.
Yer tuzishning davlat m aqom i huquqiy, texnik va iqtisodiy to -
monlarga ega, mos yer tuzish jarayoni va yer tuzish ishlarini yuri-
tishni belgilaydi. Bu jarayonning huquqiy tom oni yer tuzish ishini
qo'zg'ash, bajarish, tasdiqlash va uning harakati tartibini belgilaydi;
texnik tom oni - hujjatlam i tuzish tartibini, rasmiylashtirish, berish
va ularning m azm unini; iqtisodiy - loyihaning m azm uni va asos-
lanishini, yer tuzish ishlarini tashkil etish va texnologiyasini, ularni
moliyalashni, qiymatini belgilaydi.
D avlatning yer siyosati yer tuzish organlari davlat boshqaruv
organlari tarkibida bo'lsa va birgalikda harakat qilsa yoki davlat nomidan
mos vakolatlarga ega bo'lsagina samarali amalga oshiriladi. Shu bilan,
ayrim vaziyatlarda yer tuzish organlari tom onidan amalga oshiriladigan
standart huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy choralar yetarlik bo'lmasligi
59
va davlat agrar o ‘zgarishlarni, yer islohotlarini, natsionalizatsiyani
amalga oshirib, o ‘z q o lig a bevosita yer fondini tasarruf etishni olishi
ho llari izo h lan ad i. F eo d alizm d an kapitalizm ga o ‘tishda ayrim
m am lakatlarda yer tuzish yordam ida mayda ishlab chiqaruvchilarni
yerdan ajratish siyosati olib borildi. Masalan, Angliyada yerlarni o‘rash
(chegaralash) jarayonida (XV - XVII a.) ulardan dehqonlar haydab
chiqarildi, yerlar kapitalistik qishloq xo'jaligini yuritish uchun yirik
yer egaliklanga bo ‘lindi. Germ aniyada XVI - X V II1 asrlarda yer tuzish
yordam ida pom eshchik yer egaliklari m ustahkam landi; dehqonlarga
faqat mayda uchastkalar qoldirildi. Rossiya hukum ati ham 1861 va
19Q6-yil!ardagi islohotlar vaqtida ko‘p jih atd an shunga o ‘xshash
harakatlar qildi.
Shunday qilib, h ar qanday ijtimoiy - iqtisodiy formatsiyalarda
yer nafaqat tabiiy resurs va ishlab chiqarishning moddiy-texnik omili,
balki ijtimoiy - iqtisodiy aloqalar obyekti sifatida taqsim lanadi va
tashkil etilaai, bu albatta, ushbu jarayonga m a lu m siyosiy mazm un
beradi.
Shu bilan bir bir qatorda, yer tuzishni faqat davlat faoliyati
bilan bog‘lash kerak emas; bu qator sabablar bilan izohlanadi.
B irinchidan, yer fondini boshqarish va yer siyosatini amalga
oshirish sonasidagi davlatning faollik darajasi qanday bo ‘lishidan qat’iy
nazar, yer egaliklari va yerdan foydalanishiar ham m a vaqt ishlab
chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish m unosabatlari evolyutsiyasi
bilan bog'liq rivojlanishning ichki manfaatdorliklariga ega b o ‘lishadi;
ular nafaqat davlat organlari ko‘rsatmalariga amal qilishadi, balki
o ‘zlari tashkil etiladi.
Ikkinchidan, yer egalari va yerdan foydalanuvchilarda bozor
k o n ‘yukturasini hisobga olish va xo‘jalik samaradorligini oshirish
m aqsadida yerlarini yirik, ixcham , qulay shakldagi massivlarga
aylantirish, transformatsiya, melioratsiya va yerlarni yaxshilash bilan
b o g iiq shaxsiy iqtisodiy manfaatlari bo'ladi. Masalan, Angliyada don
qonunlarini qabul qilish davrida (XVIII asr oxiri - XIX asr boshi)
dehqonlar doim o yer turlari tarkibini o'zgartirib turishga majbur
bo'ldilar. Donning past va go'shtning yuqori bahosi ko'plab haydalma
yerlarning yaylovlarga aylanishiga olib keldi, Angliyada sanoatning
rivojlanishi va aholining o'sishi sababli don narxining ko'tarilishi
natijasida yangidan yaratilgan yaylovlar yana don ekish uchun haydaldi.
60
iJchinchidan, yer tuzish hududni m a iu m darajada tashkil etish
va qabul qilingan dehqonchilik tizim lari bilan bog'liq; ularning
o'zgarishi yer tizimi va unga mos davlat siyosati o ‘zgarmasa ham yer
tuzish faoliyati tavsifini o ’zgartiradi.
Demak, dehqonchilikriing partov (bo‘z yer) tizim idan go‘ng -
b o ‘sh shudgor tizim iga o 'tis h i yerlar tark ib in in g o'zgarishiga,
haydalm a yerlar nisbati o ‘sishiga, ularning aholi yashash joylariga
yaqinlashtirilishiga olib keldi. H ar xil dehqonchilik tizim landan foy
dalanish hududni albatta qayta tuzishni - ko‘p dalali almashlab ekish-
larni joriy etishni, yangi dalalarni, sug'orish (ishchi) uchastkalarini
joylashtirishni, yerlarni transform atsiyalashni talab etadi. Tuproq
eroziyasi keng tarqalgan m intaqalarda dehqonchilikning tuproqni
him oya qilishga qaratilgan tizim ini o'zlashtirish hududni kontuili -
meliorativ yoki konturli - polosali tashkil etish yordamida ta ’minlandi.
Boshqacha aytganda, xo‘jalikning har bir tizimiga obyektiv holda
ishlab chiqarishni m a’lum hududiy tashkil etish mos keladi.
Yüklə Dostları ilə paylaş: |