Yer tuzishning ilmiy asoslari

Hozirgi sharoitlarda yer tuzish fanining rivojSanish 
xusus- 
iyatiari.
Yer m unosabatlarining butun tizim i o ‘zgarishiga olib keJadigan 
iqtisodiy islohot, yerning ishlab chiqarish vositasi va tabiiy resurs 
sifatida ijtim oiy-iqtisodiy aham iyatining oshishi bilan bog‘liq yer 
tuzish oldida yangi m urakkab m asalalar paydo b o ‘ladi; ularning 
eng ahamiyatlilari quyida sanab o'tiladi:
1. M a’muriy tum an lar yer tuzish chizm alari yer islohotining 
hududiy masalalarini - qayta taqsimlanadigan yeriar fondini yaratish, 
mahalliy o ‘z -o ‘zini boshqarish organlariga va boshqalarga beriladigan 
hududlar chegaralarini belgilash va boshqa ishlar uchun obyektiv 
asosga aylanadi. F e rm e r x o ‘jalik lari, kichik shirkatlar, jam o a 
bog'dorchiliklari yer egaliklari va yerdan foydalanishlari tashkil etilishi 
bilan bog‘liq xo‘jaliklararo yer tuzish vanada rivojlanadi.
2. Noqishioq xo'jalik maqsadlari uchun yer ajratish loyihalarini 
iqtisodiy, huquqiy va texnik asoslash masalalari majmuasini ishlab 
chiqishga talab kuchayadi.
3. Suv va sham ol eroziyalari xavfi yuqori bo ‘lgan xo'jalikiar va 
tum anlarda hududni eroziyaga qarshi tashkil etishni jiddiy tak o m il- 
lashtirish zam rati tug‘ildi. Bunday m intaqalarda ilmiy asoslangan 
xo‘jalikda ichki yer tuzish loyihalari ailaqachon eroziyaga qarshi 
tadbirlar majmuasi asosiga aylandi. Biroq yaqin kelajakda adaptiy 
dehqonchilikning asosi bo ‘lib xizmat qilishi m um kin bo‘ladigan yer 
tuzishning yangi tizim ini ishlab chiqish kerak,bo‘ladi.
4. Yer tuzish fani oldida ozuqa olinadigan yerlardan (yaylov va 
pichanzorlar) foydalanishni yaxsnilash bilan bog‘liq ahamivatli va- 
zifalar turibdi. Ular hududlarini tashkil etish bo ’yicha oldingi tav- 
siyalar hozir yetarlik emas, takom illashtirishni va mintaqaviy aniq- 
lashtirishni talab etadi. Madaniy sug'oriladigan va yaxshilangan tabiiy 
yaylovlarda yer tuzish usullarini ishlab chiqish ham kerak.
5. Yer tuzish va meliorativ tadbirlarni, hududni tashkil etish va 
sug'orishni kompieks bog'lashning ko'plab masalalari yechilmasdan 
qolmoqda. Xuddi shunday masalalar zaxi qochiriladigan yerlarda ham 
paydo bo‘ladi.
6. Yer tuzish loyihalarini joriy etishni qishloq xo‘jalik ishlab 
chiqarishini kelajakda jo riy va tezk o r rejalashtirish bilan m os-
187

---

lash tiru v ch i uslub iy atn i ishlab ch iq ish zarur. Buni loyihaning 
barcha tarkibiy qism lari va elem entlari bo'yicha loyiha-sm eta huj- 
ja tla r in i ta y y o rla s h d a ra jasig a e tk a z a d ig a n ish ch i lo y ih a la r 
yordam ida bajarish m um kin.
7. 
Q ishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini intensivlash va ASM ko'p 
ukladlilikni rivojlantirish bilan bog'liq yangi vazifalar paydo bo'idi. 
Yer tu z ish n in g m ulkchilik shakllari va yerda x o 'jalik yuritish 
turlarining h ar xilligi, jam oa xo'jaliklarining om m aviy qayta tashkil 
etilishi sharoitlaridagi xususiyatlarini o'rganish kerak bo'ladi.
Y u q o rid a sanab o 'tilg an yerdan foydalanishni tashkil etish 
masalalari nafaqat yer tuzish rejalari, chizm alari va loyihalarida, 
balki, yerlarni tekislash, meliorasiyalash va boshqa tegishii ishlarda 
ham yechilishi m um kin, biroq, h ar qanday vaziyatda ham bu yer 
tuzish m asalalaridir. Shuning u c h u n h ar qanday yer tekislash 
ishlarini yer tuzish bilan b o g iash , ilmiy atam alarni unifikasiyalash, 
har xil tarm oqlarda va boshqarishning har xil darajalarida yerdan 
foydalanishga yondashuv usullari tizimi kerak.
Yer tuzish ishlarini ilm iy-uslubiy ta ’m inlash, ularni nazariy 
asoslash har xil ilmiy konsepsiyalardan kelib chiqib olib boriladi. 
Ularning xo'jaliklararo va xo'jalikda ichki yer tuzish vazifalarini 
an'anaviy tushunish bilan bog'langan ayrimlari hozir yer islohoti 
ta ’siri ostida yangicha ohang va m azm un kasb etdi. Ferm er xo'jaliklari 
va boshqa m ayda xo'jalik yurituvchi tuzilm alarni yaratish va ularning 
hududlarini tashkil etish m uam m olarini o'rganuvchi yangi ilmiy 
yo'nalishni ham ajratib ko'rsatish kerak.
Yer kadastri hozir yer tuzish fanining mustaqil bo'lim iga aylandi. 
Q adim dan yer hisobi va inventarizasiya, yerdan foydalanishlarni 
ro'yxatga olish yer tuzish bilan ajralmas bog'liq edi; hozir ularga 
yer turlarining xalq xo'jaligidagi qim m atini aniqlash va sifat tavsifi, 
yer m onitoringi qo'shildi. Yer kadastri ishlarini bajarish va ularning 
n a tija larid an yer tu zish d a foydalanish yer tu zish xizm atining 
aham iyatli vazifasiga aylandi. M am lakat yer fondini boshqarishning 
umumiy muam m olari tarkibida yer kadastri masalalarini yanada ilmiy 
ishlab chiqish talab etiladi.
U m um an, yer tuzish fanining ahvoli hali zam onaviy talablarga 
javob berm aydi. U ning yer tuzish va yerdan oqilona foydalanish
188

---

bo'yicha loyihaviy ishlarni ilmiy ta ’minlashdagi roli tarm oqlararo 
ham , tarm oqlarda ham , ayniqsa qishloq xo'jaligida yetarlik emas, 
yer tuzish va ekologiyaning zaruriy bog'lanishi sezilmaydi. K o‘p 
ukladli iqtisodiyotning rivojlanishi, ycrga xususiy mulkchilikning 
paydo b o ‘lishi, yer aylanishining m urakkablashishi bilan bog‘liq 
paydo boMadigan m asaialarni yechish faqat endigina nazarda 
tutilm oqda. Bu sohalarda jiddiy yutuqlarga erishish uchun yer 
tuzishning ayrim um um uslubiy m arralariga aniqlik qiritish kerak; 
ulardan eng asosiylarini sanab o ‘tamiz.
1 Yer tuzish nazariyasiga, eng aw alo, yer tuzishning yerdan 
oqilona foydalanishni tashkil etish b o ‘yicha tadbirlar tizimi sifatida 
tushunchasini, m aqsadlarini, vazifalarini, m azrnunini, turlarini, 
har xil ko‘rinishlarini, shakllarini va tamovillarini aniqlash kiradi. 
Nazariya amaliyotga yo'nalish va aniq kelajakni beradi. Demak, unga 
nafaqat uslubivat, ya’ni, «nimani va nim a uchun qilish kerak?» 
degan savolga javob, balki usulni ham , ya’ni «qanday qilib va qanday 
ketm a-ketlikda uni bajarish kerak?» degan savolga ham javob kiradi.
2. Ilmiy m uam m olar ichida um um iy va xususiylarini, uslubiyat 
va uslublarni ajratish kerak. Yerning ishlab chiqarish vositasi va tabiiy 
resurs sifatida faoliyatining um um iy qonuniyatlari asosida yer 
resurslaridan foydalanishni tashkil etishning um um iy tamoyillari 
shakllantiriladi, barcha vaziyatlarda loyiha yoki chizm a yerdan 
foydalanishni tashkil etish yo‘llarini, usullarini, amallarini ko‘zda 
tutuvchi bashorat yoki reja tuziladimi, ularga rioya qilish kerak. Bunday 
tamoyillarni ham da tushunchalar, m aqsadlar va vazifalarni ifodalash 
yer tuzishning ilmiy asoslarining asosiy m azrnunini tashkil etadi.
3.