Yer tuzishning ilmiy asoslari

loyihalash chegaralaridan ancha uzoqqa chiqdi. Natijada yangi fanlar
- «Yer tuzishning ilmiy asoslari», «Yer tuzishda iqtisodiy-matematik
usullar va modellashtirish», «Yer resurslaridan foydalanishni
rejalashtirish va bashoratlash» va boshqalar paydo boidi.
Yer tuzish nazariyasi va amaliyotida ko‘pchilik hollarda yer
tuzishning obyektiv mavjud ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va fan sifatidagi
tushunchasini almashtirish kuzatiladi. N oto‘g‘ri tasawurlar yer
tuzishga boshqa maqsadlarga moijallangan va boshqa mazmundagi
tadbirlarni bogiash sababli ham yuzaga keladi. Bunda hamma vaqt
real borliqdan, yer tuzishning tadbiriar tizimi sifatidagi roli va
178

---

aham iyatini va yer tuzish nazariyasini yer t o ‘g‘risidagi fanlarning 
yagona tizim i elem enti sifatida obyektiv baholashdan kelib chiqish 
kerak.
Yo‘l qo'yilgan xatolaltxlan xulosa chiqarish va yer tuzishni tako- 
millashtirishning kelajakdagi yo‘nalishlarini belgilash uchun o ‘tgan 
va hozirgi davrlarning to vg‘ri baholariga suyanish ham ahamiyatga 
ega. Aynan shunday nuqtayi nazardan, quyida yer tuzish to ‘g‘risidagi 
fanning Sobiq ittifoq davlatida shakllanishining tarixiy ocherki bayon 
etiladi va uning keyingi rivojlanish yo'llari, ko‘rib chiqiladi.
2. 
Yer tuzish to ‘g ‘risidagi fanning sobiq sovet davrida rivojlan-
ishi.
Zam onaviy yer tuzish fanining asosiy yutuqlari, uning m azm uni 
va izlanish usullari, asosan, to'ntarishdan keyingi davrda b o ig a n
uzoq rivojlanishining natijasi hisoblanadi.
1917-yilning oktyabrida boshlangan tub agrar o ‘zgarishlar mamla- 
katdagi butun yer munosabatlari tizimini o ‘zgartirdi. Jamiyat mulkiga 
aylangan katta yer boyligidan oqilona foydalanish va uni tuzish 
m uam m osini ilmiy hal etish zarurati tug‘ildi.
U vaqtdagi yer tuzishning nazariy asoslari ■- yerni natsionaliza- 
tsiyalash to ‘g‘risida, ishlab chiqarish vositasi sifatidagi yer to ‘g‘risida, 
tuproqlarning iqtisodiy unum dorligi to ‘g‘risida, qishloq xo‘jaligida 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning o ‘ziga xos xususiyatlari 
t o ‘g ‘risida, yer tu zish n in g h u k m ro n sin f quroli sifatidagi roli 
lo'gTisidagi ta ’limot va boshqalar marksizm nazariyasidan olingan 
edi. Ular o ‘sha yillardagi yer qonunchiligining va yer tuzish am a- 
liyotining uslubiy asoslari b o ‘lib qoldi. Sobiq sovet yer tuzum ining 
lamoyillari yer to ‘g‘risidagi Dekretda va unga aniqlik kirituvchi graj- 
danlar urushi vaqtidagi m e‘yoriy aktlarda ifodalangan, ,
Aynan shu vaqtda, sobiq sovet yer tuzishinm g ijtimoiy-iqtisodiy 
nazariyasiga asos solindi. 0 o 'sh a yaqtda xalq: m ehri^tini maksimal 
tejash!bilah samarali qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi uehup sharoit 
yaratishga qaratilgan deb hisoblanar e(^.fYer,tuzish to ‘g ‘risidagi qoida 
va ko‘rsatm alar uni qo ‘llash b o ‘yicha, sotsialistik yerdan foydalanish 
g'oyalarini amaliy joriy etish uchun m azm unan yagona qoMlanma 
bo‘lib qoldi.
179

---

Shu bilan birga yer tuzish bilan bog‘liq masalalar keskin m uno- 
zaralar predm etiga aylandi. Yerni natsionalizatsiyalash tamoyillari, 
yer berish m e’yorlari, yer tuzishning m ohiyati to ‘g‘risida har xil 
fikrlar aytildi. T o 'n tarish arafasida (1917-yil boshida) V.S.M artinov 
tom onidan «Yer tuzishning bir martaligi» nazariyasi oldinga surildi. 
U b u n d a y yozgan edi, «Yer tuzish am alga osh irilish i u c h u n
belgilanadi, o ‘z m azm uniga erishib, keyingi faoliyatini tugatadi... yer 
tuzish takrorlanm aydigan harakat hisoblanadi» (B.C. М артынов. 
П онятие землеустройства - Пг., 1917. 286 б.). Bu konsepsiya 
m azm unan qabul qilingan yer tuzish yechim larini vaqti-vaqti bilan 
q a y ta'k o ‘rib chiqishni obyektiv talab qiluvchi, butun jam iyatda va 
ishlab chiqarish sohasida sodir b o ‘ladigan o'zgarishlarni hisobga 
olmaydigan b o ‘lgani uchun uni tezda hayotning o'zi inkor qildi.
N E P (yangi iqtisodiy siyosat) davrida h ar xil m aktablar va 
oqim lar kurashi davom etdi. Bu vaqtda yer tuzish fanining e ‘tibori 
m arkazida h ar xil shakldagi yerdan foydalanishlarning ustunliklari 
va kam chiliklari, xo ljaliklarga ajratiladigan yerlar oMchamlarini 
optim allash m uam m olari bo‘ldi, Bu mavzuga bag ishlangan ko‘plab 
ishlar shu jum ladan qishloq xo‘jaligini sosiaiistik qayta qurishga 
dahldor, m atbuotda chop etildi: ular yerlarni nasionalizasiyalash 
to ‘g‘risidagi aktlarm bekor qilishga chaqirishdi,