x o ja lik la rd a ichki yer tuzishning mazmuni va usullari
ishlab chiqildi
va m u a lliflari S .A .U d a c h in , N .I.P ro k u ro n o v , N .N .B u rix in ,
Ya.M .Sfasm an, A .l.B aranchuk, S.D .C herem ushkin, Ye.Ye.Burov,
V.V.Redkin, I.D.Shuleykin, P. I.Sherdyukov va boshqalar b o ig a n
qator kiioblar va kitobchalarda chop etildi. Ularda yer tuzishning
iqtisodiy mohiyati, uning m azm uni, tarkibiy qismlari va elem entlari,
ishlab chiqarishni va hududni tashkil etishning o ‘zaro bogiiqligi,
kom pleks izlanishlar m azm uni va ular m ateriallaridan yer tuzishda
foydalanish, g‘allachilik va chorvachilik sovxozlarida va kolxozlarida
ham da m am lakatning yirik sanoat yangi qurilishlarining shaharlar
atrofidagi mintaqalarda xo'jalikda ichki yer tuzish uslubiyatining o'ziga
xosligi ko'rib chiqildi. Tajriba tariqasida relyefning m ashina-traktor
agregatlaridan foydalanishga ta ’siri o'rganildi, reiyefni, tuproqlarni,
hududning kenglik xususiyatlarini hisobga olgan holda almashlab
ekish dalalari va brigada uchastkalarining ko'rsatkichlari ishlab
chiqildi, yaylov yerlarini tashkil etish masalalari yechildi.
Bu davrda yer tuzish fanidan um um iy qabul qilingan konsepsiyasi
bo'yicha ishiayotgan S.A.Udachin boshchiligidagi olimlar guruhi bilan
bir qatorda yana bitta Voronej QX1 professori V.V.Redkin bosh
chiligidagi guruh h am b o r edi. U n in g asosiy q o id a la ri u la r
to m o n idan «Xo'jalikni va sotsialistik qishloq xo'jalik korxonalari
hududlarini tashkil etish nazariyasining asosiy masalalari» (1935-
y.) va «Kolxozda yer tuzish» (1945-yil) mavzularidagi m onog-
183
rafiyalarda chop etildi. Bu ishlarda qim m atbaho fikrlar, eng avvalo,
yer tuzish loyihalarini iqtisodiy asoslashni kuehaytirishning zarurligi
to ‘g‘risida fikr bor edi. Shu bilan birga hududni tashkil etishning
har bir elem entini qayta ishlab chiqarish tizim ining mos b o ‘g'iniga
m exanik bog'lash usuli oxir oqibatda o'ylab topilgan, hayotdan
ajralgan va ju d a qiyinlashtirilgan ifodalashlarga olib keldi, ular
ko‘pchilik mutaxassislar tom onidan rad etildi.
30-yillarda o ‘tkazilgan izlanishlar va ishlab chiqarish tajribaiarini
um um lashtirish kolxozlar va sovxozlarda yer tuzishning asosiy qoi-
d a la rin i ishlab c h iq ish , u n in g tu s h u n c h a s in i va m a zm u n in i,
m aqsadini, vazifalari va tam oyillarini, yer tuzish nazariyasini pred
meti va usullarini ijtimoiy-iqtisodiy hodisa sifatida ifodalash va 1940-
yilda oliy o ‘quv yurtlari uchun birinchi «Yer tuzishni loyihalash»
darsligini N.V.Bochkov va S.A.U dachin taxriri ostida chop etish
imkonini berdi.
Oxirgi o ‘n yilliklarda yer tuzishning urushdan keyingi yillarda
xalq xo‘jaligini tiklash va yanada rivojlantirish dasturi bilan bog'liq,
yer tuzishning qator uslubiy masalalarini yorituvchi boshqa ishlar
ham chop etildi.
1 9 5 0 -y ild a b o sh la n g a n m ay d a k o lx o z la rn i y irik lash iirish
kom paniyasi yer tuzuvchilar oldiga yerdan foydalanishlarni, ishlab
chiqarishni va yirik xo'jaliklar hududlarini tashkil etish bilan bog‘liq
qator m asalalarni qo ‘ydi.
X o‘jaliklararo va x o ‘jalikda ichki yer tuzish uslubini ishiab chiqa
rishning ixtisosligini, yiriklashtirilishi va intensivligini hisobga olib
takom illashtirish talab qilindi. Yer tuzish fani M11Z (Moskva yer
tuzish injenerlari instituti) va boshqa qishloq xo'jalik oliy o ‘quv
yurtlarining yer tuzish fakuitetlari xodimlari tom onidan bajarilgan
yangi izlanishlar bilan boyitildi. Yer tuzish bo ‘yicha qator kitoblar
va q o ‘llanm alar chop etildi, ulardan eng taniqlilari quyidagilardir:
«Sotsialistik yer tuzishning nazariy asoslari» (m uallif S.A.Udachin),
« X o ‘ja li k d a
ic h k i
y e r
tu z is h
b o 'y i c h a
y o ‘riq n o m a »
(S.D .C herem ushkin va S.A.U dachin tahriri ostida), «Kolxozlarda
yer tuzish» (m ualliflar S.A.Udachin, N .N .B urixin, G .i.G oroxov,
N .I.P rokuronov va boshqalar), «O‘rm o n -ch o ‘1 mintaqasi koLxoz-
larida yer tuzish» (G .i.G oroxov tahriri ostida), «C ho‘l kolxozlarida
184
xo‘jalikda ichki yer tuzish» (mualliflar M .A .G cndelm an va Ye.B-.Ji--
lornirskiy) ham da I.K.Baranov, M.P.Kunyavskiy, V.P.ProshlyakoV,
P .K .T a tu r, V .S .A rto m o n o v va b o sh q a la rn in g su g ‘o rila d ig a n
m intaqalarda hududlarni tashkil etish bo ‘yicha ishlari.
Bu davrda chop etilgan monografiyalarda, to'plam larda va jurnallar
inaqolalarida yer tuzishni loyihalashning kengroq asosda, m am la-
katning har xil m intaqalariga va tabiiy-iqtisodiy sharoitlariga mos
usullari rivojlantirildi. Ishlab chiqarish tajribasini o ‘rganish va
um um lashtirish ham da oliy o ‘quv yurtlari kafedralari tom onidan
yer tuzish organlari bilan birgalikda tashkii etilgan ekspeditsiyalar
bajargan kolxozlarva sovxozlarda yer tuzish bo ‘yicha kompleks ishlar
izlanishlarga asos qilib olindi. Birinchi marta yirik suv omborlari suvi
biian qoplanadigan yerlar m intaqasida yer tuzishning asosiy uslubiy
asoslari ishlab chiqildi.
Yer tuzishning m azm uni va uslubiyati takomillashgan va to'ia
tarzda 1951-yilda professor S.A.Udachin tahriri ostida chiqarilgan
( m u a l l i f l a r
S .A .U d a c h i n ,
G .l .G o r o x o v ,
N .N .B u r ix in ,
N .l.Prokuronov, Y a.M .Sfasm an, G.V.Cheshixin va boshqaiar) «Yer
tuzishni loyihalash» darsligining ikkinchi nashrida bayon etildi.
Keyinchalik bu darslik yana bir necha marta qayta nashr etildi (1958,
1962, 1969-yillarda).
U rushdan keyingi yillarda sobiq sovet yer tuzish ilmiy maktabi-
ning shakllanishi tugadi, uni uch o ‘n yillik davomida VASXNIL
akadem igi, R SFSR da xizm at k o ‘rsatgan fan arbobi professor
S.A .U dachin (1903-1974-y.) boshqardi. Yer tuzish nazariyasi va
uslubiy asoslari b o ‘yicha asosiy ishlar, yer tuzish va yerdan
foydalanishning boshqa masalalari bo'yicha ko'p sonli ishlar uning
qalamiga mansub. Ularda yer tuzishning ilmiy tushunchasi, lining
maqsadi, vazifalari, rivojlanish qonuniyatlari va urnumiy tamoyillari
ifodalangan. U to m o n id a n yer tuzishni ikkita asosiy turga -
xo'jaliklararo va xo'jalikda ichki yer tuzishga b o ‘lish taklif etildi,
xo'jalikda ichki yer tuzishning m azm uni (uning tarkibiy qismlari va
elem entlari) ishlab chiqildi; bularning barchasi zamonaviy yer tuzish
amaliyotida mahkam o'rnashdi.
K o‘p yillar davomida professor S.A.Udachin M UZning «Yer
tuzishni loyihalash» kafedrasini boshqardi; bu ilmiy jam oa tom onidan
185
yaratilgan yer tuzishni loyihalash bo'yicha fundam ental darslik besh
m arta takror nashr etildi, bir necha chet tillarga taijim a qilindi, yer
tuzish fanida yutuq bo 'lib qoldi.
Yer tuzuvchi olim larning ilmiy izlanishlari 60-80-yillarda yer
tu z is h n a z a riy a s in i y a n a d a riv o jla n tiris h g a va u s lu b iy a tin i
takomillashtirishga qaratilgan edi. Bu vaqtda bizning davrimizda ham
m a ’lum nazariy qiziqish va amaliy qim m atga ega ko‘p sonli m ono-
grafryalar, mavzuli to ‘plam lar va jurnal maqolalari chop etildi. Ularda
har xil tabiiy-iqtisodiy va ishlab chiqarish sharoitlarida yer tuzish
ish larin i o ‘tk azish u su lla ri aso slan ad i, yer tu zish va q o ‘shni
injenerlik-iqtisodiy va texnik masalalari orasidagi o ‘zaro aloqa ochib
beriladi, Rossiyadagi yer tuzish va yer m unosabatlarining rivojlanish
tarixi ko'rib chiqiladi.
Yer tuzish masalalarini yechishga yagona yondashuvni, um umiy
nazariy m arralarni ishlab chiqishda M1IZ va boshqa qishloq xo'jalik
oliy o'quv yurtlarining yer tuzish fakultetlari doiiniy o'tkazadigan
ilmiy-amaliy anjum anlar ahamivatli rol o'ynadi, ularda olim lar bilan
bir qatorda loyiha institutlari va yer tuzish xizmati xodimlari ham
q a tn a sh d ila r. B u n d ay a n ju m a n la r y erd an fo y d alan ish va yer
tuzishning boshqaruv organlari tom onidan ham o'tkazilib turildi.
1967-yildan boshlab Moskvada m am lakatda yer resurslaridan
foydalanish, yerdan foydalanish va yer tuzishning boshqa masalalari
b o 'y ic h a izlanishlar olib boruvchi D avlat yer resurslari ilm iy-
tekshirish instituti (G IZ R ) faoliyat ko'rsata boshladi. U ilmiy-ishlab
chiqarish anjum anlarining tashkilot-chilaridan biri, ilmiy izlanishlar
muvofiqlashtiruvchisi sifatida to'plam larni nashr etar edi. Oliy yer
tuzish ta ’limi ham keng rivojlandi. M amlakatdagi eng qadimiy Yer
tuzish bo'yicha davlat universitetidan (u 1999-yili 220 yoshga to'ldi)
tashqari-ittifoqdosh respublikalarning yirik qishloq xo'jalik oliy o'quv
yurtlarida yer tuzish fakultetlari faoliyat k o isatad i. Bu fakultetlar
jumlasiga 1945-yilda tashkil etilgan Toshkent irrigatsiya va qishloq
xo'jaligini m exanizatsiyalash injenerlari institutining Yer tuzish
fakulteti ham kiradi. Bu universitet va yer tuzish fakultetlarining
ilmiy xodim lari o'zlari joylashgan m intaqalar xususiyatlariga mos
yer tuzish usullari sohasida har xil izlanishlarni olib borishm oqda.
186
3.
Yüklə Dostları ilə paylaş: |