T'arixiy m a lu m o t
o ‘zaro bog‘langan, ketm a-ket bayon etil
gan rn a tn tarzida yoziiadi. M a'lum otlar m utlaqishonchli bo‘lishiga
alohi da e ’tibor beriladi. Shunga ko‘ra m a’lum otlarning ishonchli-
lik darajasi m a tn d a o ‘z ifodasini to p ish i lozim . B u o ‘sha
m a'lum otlam ing qim m atini oshiradi. Hozirgi zam onda o b id alar-
ni o ‘rganishda k o m p y u te r tex n ik asid an foydalanish kerak.
K om pyuterlar yordam ida chizm alardan nusxalar o lis h , ulam i
kattalashtirish, kichiklashtirish kabi ishlarni bajartsh m iim kin.
Tarixiy m a’lu m o tlar yig‘ishni mavjud adabiyotdan boshlash
joiz. Chunki birinchidan — arxiv materiallari b a ’zi h o llard a nashr
etilgan — ulardan foydalanish osonroq; ikkinchidan — bunday
nashrlarda boshqa, bilvosita kerakli ilmiy m ateriallar h a m mav
ju d b o ‘ladi. Bibliografik ishlar ilmiy kutubxonalarda oiib boriladi.
Kerakli adabiyot tizim b o ‘yicha yoki predm etli, soha t>o‘yicha
tuzilgan kataloglardan foydalanib topiladi.
Arxiviardagi ishlar
tadqiqotning m uhim qismi hisoblanadi.
Materiallar bevosita yodgorlikka tegishli hujjatlar bo'lishi m um kin,
masalan, vaqfnomalarda. Boshqa xillardagi materiallarda m a'lu m o t
aksariyat hollarda juda qisqa ko‘rinishda beriladi. Arxiviardagi m a
teriallar u yoki bu jihatlar bilan turli
fo n d la r ^
ajratiladi. В u fondlar
u lam i tashkil qilgan m ateriallar turkum laridan ib o rat b o la d i.
Fondlardagi tu rk u m lar ro ‘yxatlanadi. K atta fondlar b i r necha
ro ‘yxatlardan tashkil topadi. RxVyxatlarga kirgan, teg ish li biror
masalaga doir m aterialning saqlash birligi
daftardxi.
B u n d ay daftar
b ir varaqdan to rtib , m inglab varaqlargacha h a jm d a bo ‘lishi
m um kin. H ar daftar tartib raqam i, asosiy m azm unini ifodalov-
chi sarlavhasi, sanasi bilan belgilanadi. K o ‘chirm alaT keltiril-
ganda sahifa em as, balki varaq ko‘rsatiladi.
Kerakli m ateriallar yodgorliklarni saqlash jamiyatLari arxiv-
laridan ham izlanishi m um kin. Hozirgi vaqtda yodgorlildarga oid
m a 'lu m o tlar 0 ‘zbekiston Respublikasi Y odgorliklarni saqlash
Bosh b o sh q arm asi, “ T a ’m irsh u n o slik ” loyihalash in stitu ti,
“ San’atshunoslik” ilmiy-tekshirish institutlari va boshqa. muassasa
arxivlarida mavjud. U n d an tashqari chet ellarda h am 4 xususan,
M oskva, Sankt-P eterburg arxivlarida h am m a’lu m o tla r bor. A r
xiviardagi m a ’lu m o tlam i izlash borasida nashr etilgan kataloglar
yordam k o krsatadi. Arxivda olib boriladigan ishlarning o'ziga xos
yana bir to m o n i topilgan hujjatlam ing o ‘qilishidagi qiyinchi-
liklardir. Q adim gi m anbalardan foydalanishda aksari e ski yozuv-
la rn i, fors, arab tillarini, abjad (sanani ibora orqali ifodalash)
qo idalarin i yaxshi biladigan mutaxassislar yordam iga m uhtojlik
tu g ila d i. Arxivdagi ishlar ko'rib chiqilgan materiallam i qayd qilish
kofcchirm alar keltirish tariqasida bajariladi.
Arxivlarda yodgorlik to ‘g‘risida nafaqat m atn shaklidagi, balki
tasvir (chizma, surat) shaklidagi manbalar
uchraydi. Lekin ular
d a n tashqari yodgorliklarga tegishli tasvirlar maxsus m uassasa-
la rd a yig‘iladi. Masalan, 0 ‘zbekiston kinofotohujjatlar arxivi,
hokim iyatlarning texnik inventarizatsiya bo'lim lari, tasviriy san’at
>
asa rlari tariqasida ko'pgina m uzeylarda saqlanadi. H ududlarning
tarix iy -o ‘lkashunoslik muzeylarida ham qim m atli tasviriy m an
b a la r uchraydi. Ushbu tasvirlar aksari atributsiyalanadi, y a’ni
u larn in g bunyod b o ‘lgan vaqtu muallifi, paydo b o ‘lish sharoit-
lari aniqlanadi. Q o‘yilgan atributsiya tekshirilishi lozim.
Fotosuratlar
eng ishonchli tasviriy m anba hisoblanadi. Eng
qad im g i fotosuratlar o ‘tgan asrning o ‘rtalariga oid. Biroq utar-
n in g aksari o ‘tgan asrning so‘nggi choragida tushirilgan. Iloji
b o 'lg a n c h a negativlardan foydalanishga harakat qilish kerak.
Q adim gi tasvirlardan, xususan, m o ‘jaz (m in iatu ra) asar-
la rd a n foydalanilganda binolarni tasvirlashda m u sav v iro 'z oldiga
b in o n i aniq ifodalash m aqsadini qo'ym aganligini nazarda tu -
tish kerak. M o‘jaz suratlar hozirgi zam on tasvir qoidalaridan
farq[Ii qoidalar b o ‘yicha bajarilgan. U larda m uayyan bino emas,
b a lk i um um an “ m asjid", “saro y ” va shunga o'xshash boshqa
b in o la r tasvirlangan. “Teskari perspektiva” q o ‘llanilgan. Shu
bila n birga, ulardan ko‘pgina foydali m a'lu m o t h am olinishi
m u m k in .
Q adim gi
me 'moriy chizmalarO1
rta Osiyoda XVI asrdan m a'lum .
m asalan, «Buxoro ustasi chizmalari» deb nom lanadigan chizm a-
lar. Ulardagi tarhlar ifodalash uslubiyati jihatidan hozirgi zam on
tarhlariga o ‘xshash. Xalq ustasi Shirin Murodovning eng murakkab
shakllardan hisoblanmish m uqarnas chizm alarida tarz (perspek-
tiv lco ‘rinishi) va tarh o ‘ziga xos ravishda biriktirilgan.
Foydalaniladigan chizm alarning aniqligi m asshtab (miqyos,
n isb at) mavjudligi biian belgilanadi. Tasviriy san ’at asarlaridan
foydalanilganda hamisha rassom o kz oldiga qo‘ygan m aqsadni na-
zarda tutib ish ko‘rishi kerak. Kamera — obskura ishlatib chizilgan
rasm fotosurat kabi hujjatiy aniqlikka ega bo‘Iadi.
Tadqiq qilish jarayonida o'shama (analog) lardan Joydala-
nish. Obcshama
yordamida yodgorlikning dastlabki yoki u n d a n ke
ying! qiyofalari aniqlanadi. Ya’ni o ‘xshama nafaqat dastlabki qat-
lam ni o ‘rganish uchun, balki keyingi qatlamlarni o ‘rganish uchun
ham qo ‘llaniladi. 0 ‘xshama vositasida muayyan yodgorlikning tari-
xidagi o ‘m i va roli aniqlanadi. Aniqlik o'rganish jaray o n id a tobora
chuqurlashadi.
0 ‘xsham a
dastlabki taxmin
(ishchi faraz) qilish im koniyatini
beradi. 0 ‘xsham a yordam ida naturadagi tadqiq m a'lu m o tlarin i,
m asalan kichik bir qoldig‘ini, talqin qilish im koniyatiru beradi.
B unda qoldiq baholanadi, butun unsur qiyofasi aniqlanadi.
0 ‘xsham a ta'm irlash tarixining dastlabki davrlarida nam una
vazifasini o ‘tagan. 0 ‘xshamaga qarab ta 'm ir ishlari bajarilgan.
H o zirg i vaqtda o ‘xsham a
grafik rekonstruksiyadagina
keng
q o ‘llaniladi. T a'm ir loyihasini yaratishda
0
‘xsham a va g rafik re
konstruksiya asosiy uslub emas, balki yordamchi u slu b d ix H ozir
gi asosiy uslub arxeologik ta'm irlashdir.
0 ‘xsham alarni o ‘rganish yo‘Uari ko‘p. A w alo, o ‘xsliam alar-
ning doirasi (soni) aniqlanadi. Bularni aniqlashda quyidagi besh
asosiy om illar ta 'sir ko‘rsatadi:
1. Vaqt omili.
0 ‘xsham aning qurilish vaqti ta ’m irlanuvchi
binonikiday bo'lishi kerak. Keyingilari ham bo ‘lishi m um k in .
M asalan, Sam arqanddagi U lug‘bek madrasasi u c h u n keyingi
vaqtda qurilgan Sherdor madrasasi o ‘xshama sifatida q a b u l qili-
nishi mum kin.
2. H ududiy om il
3. M aktab omili.
Bunga stilistik yo‘nalish, m e’m orch ilik mak-
tabi, qurilish ustaxonasi muayyan m e'm orlarga teg ish ii omillar
nazarda tutiladi.
4. Tipologik omil.
Yodgorlik qaysi bino tipiga lcirsa, shu
bin o o ‘xsham alaridan foydalaniladi.
5.
Q o ‘yilg a n v a zifa o m ili
. B ir y o d g o rlik u c l i u n tu rli
o ‘xsh am alar olinishi z aru r bo'Iishi m um kin. M a sa la n , turii
qatlam lar uchun turli davrga mansub o ‘xsham alar olinadi. Grafik
t a ’m ir u c h u n b ir o ‘x sh am a, am aliy t a 'm ir u c h u n boshqa
o'xsham a kerak bo‘ladi.
0 ‘xsham alar imkon qadar ko'proq olinadi. Bu ko‘proq m a ’-
lum ot beradi. Ta’mirlovchi o ‘xshamani o ‘z didiga qarab tanla-
masligi kerak.
0 ‘xsham aning yaxshi m a'lu m o ti yodgorlikning o ‘zidadir.
Yodgorlikning yonlaridagi, ya’ni bir m e'm oriy m ajm uaga kiruv-
chi binolar ham to‘g‘ri m a'lum ot berishi mumkin. 0 ‘xshama yaxshi
o ‘rganilgan bo‘lishi kerak. Buzilib ketgan bino ham o'xsham a si-
fatida qabul qilinishi m um kin. O 'xsham ani adabiyot, o ‘lchov,
fotosurat orqali bilish kifoya qilm aydi. Joyiga borib o ‘rganish
kerak b o ‘ladi.
O 'xsham alar tadqiq uchun ishlatiladi. Ayrim hollarda ta 'm ir
u ch u n ham ishlatilishi m um kin.
Bir o ‘xsh am an i k o ‘p y o d g o rlik lard a q o 'lla s h ta 'm ird a
“q o lip ”ga, “shtam p” ga olib kelish xavfini tug'diradi.
Dostları ilə paylaş: |