Yosh psixologiyasi

UNIVERSITY OF BUSINESS
AND SCIENCE
BTS-22-07 GURUH TALABASI MUTALLIBJONOVA ODINAXONNING
“YOSH PSIXOLOGIYASI”
FANIDAN TAYYORLAGAN
MUSTAQIL ISHI


GO’DAKLIK DAVRIDA PSIHIK RIVOJLANISHDA KATTALAR BILAN EMOTSIONAL MULOQOTNING AHAMIYATI (EMOTSIONAL DIPRIVATSIYANING SALBIY OQIBATLARI)


Reja


Kirish.
I. Asosiy qism. GO’DAKLIK DAVRIDA PSIHIK RIVOJLANISHDA KATTALAR BILAN EMOTSIONAL MULOQOTNING AHAMIYATI
1. Go'daklik davrining o'ziga xos psixologik xususiyatlari
2. Go‘daklik davrida psixik rivojlanishda kattalar bilan emotsional muloqotning ahamiyati
3. Emotsional diprivatsiyaning salbiy oqibatlari
4. Hulosa
5. Foydalanilgan adabiyotlar

Ilk bolalik va maktabgacha yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlarini ilmiy, nazariy jihatlarini o’rganish oliy pedagogic ta’limda muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtai nazardan ta’kidlash lozimki, jamiyat - bu insonlar, shu jumladan bolalar muammosi majmuidir. Demokratik jamiyatning rivojlanishi va ma’naviy salohiyati ko’p jixatdan ana shu bolalarga beriladigan psixologik, tarbiyaviy ta’lim mazmuniga bog’liq. Har bir bola jamiyatda yashar ekan, u unda o’ziga xos o’rin va mustaqil mavqe egallashga intiladi, shuning uchun u o’ziga xos intilish, layoqat va faollik, intelektual mehnat namunalarini namoyish etadi. Bolalar o’rtasidaga o’zaro munosabatlarni hamda har bir shaxsning jamiyatdaga o’rni va uning turlicha ijtimoiymunosabatlari tabiatini o’rganuvchi qator pedagogik fanlar mavjud bo’lib, ularning orasida psixologiya alohida o’rin egallaydi.

Psixologiya fanida yosh davrlarini tabaqalash bo’yicha turlicha usullar mavjuddir. Bu inson shaxsini tadqiq qilishga turli nuqtai-nazardan yondashuvi va mazkur muammoning mohiyatini turlicha yoritadi. Shveysariyalik psixolog J.Piajening aql-idrok nazariyasi, aql-idrok funksiyalari hamda uning davrlari haqidagi ta’limotni o’z ichiga oladi. Aql-idrokning asosiy vazifalari, moslashish va ko’nikishdan iborat bo’lib, bu uning doimiy vazifalar turkumini tashkil etadi. Muallif, bola aql-idrokini quyidagi psixik rivojlanish davrlariga tasniflaydi: 1.sensomotor intellekti-tug’ilgandan 2 yoshgacha; 2.operasiyagacha tafakkur-davri - 2 yoshdan 7 yoshgacha; 3.aniq operasiyalar davri-7,8 yoshdan 11, 12 yoshgacha; 4.rasmiy operasiyalar davri. Fransuz psixologi A.Vallon esa yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga. ajratadi: 1) homilaning ona qornidagi davri; 2) impulsiv harakat davri - tug’ilgandan 6 oylikkacha; 3) his-tuyg’u davri (emosional) - b oylikdan 1 yoshgacha; 4) sensomogor (idrok bilan harakatning uyg’unlashuvi) davri 1 yoshdan 3 yoshgacha; 5) personologizm (shaxsga aylanish) davri - 3 yoshdan - 5 yoshgacha;19 6) farqlash davri - 6 yoshdan - 11 yoshgacha; 7) jinsiy yetilish va o’spirinlik davri - 12 yoshdan -18 yoshgacha. L.S.Vigotskiy psixologlarning yosh davrlarini tabaqalash nazariyalarini tanqidiy tahlil qilib, muayyan rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlarga tayanib, yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratadi; 1. Chaqaloqlik davri inqirozm. 2. Go’daklik davri - 2 oylikdan 1 yoshgacha, bir yoshdagi inqiroz. 3. Ilx bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha - 3 yoshdagi inqiroz. 4. Maktabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha - 7 yoshdagi inqiroz. 5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha - 13 yoshdagi inqiroz. 6. Puberdat (jinsiy yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha, yoshdagi inqiroz. L.S.Vigotskiy o’zining yosh davrlarini tabaqalash nazariyasini ilmiy asoslab, ta’riflab bera olgan. Olim eng muhim psixik yangilanishlar haqida Ilmiy va amaliy ahamiyatga molik mulohazalar bildirgan. Biroq, bu mulohazalarda ancha munozarali, bahodi o’rinlar ham mavjud. Umuman L.S.Vigotskiyning yosh davrlarini tabaqalash nazariyasi Ilmiy tarixiy ahamiyatiga ega, uning rivojlanishni amalga oshiruvchi inqirozlar to’g’risidagi mulohazali va olga surgan g’oyalari hozirgi kunning talablariga mosdir.
Normal sharoitda bolaning dunyoga kelishi onaning farzandi tug’ilishiga psixik jihatdan tayyor bo’lishidir.Normal sharoitda bolaning dunyoga kelishi onaning farzandi tug’ilishiga psixik jihatdan tayyor bo’lishidir.Go’daklik davri 0-1 yosh ; Inson o’zining mavjudligi jihatidan 3 yo’nalishda talqin etiladi.Bu bolalik tizimi,ijtimoiy borliq va shaxs sifatida.Bola tashqi muhitga moslashishga ma’lum darajada tayyor bo’lgan nerv sistemasi bilan tug’uladi.Go’dak bola 2 oylik vaqtidan boshlab o’z onasining yuzini va ovozini yaxshi biladi.2-3 oylikdan boshlab esa onasining tabassum va kulgisiga tabassum va turli harakatlar bilan javob qaytaradi.3-4 oyligidan boshlab esa bolalar yaqinlariga o’z harakatlari bilan ko’rish eshitish yoki gapirishni hohlayatganligini ko’rsatadilar. 8 oylikdan boshlab esa bola begona muhit va begona qo’lga tushsa o’z havotirini yig ‘isi bilan namoyon etadi bu havotir esa o‘n to‘rt-o‘n sakkiz oylikga borib asta sekinlik bilan kamaya boshlaydi.Ikki-uch oylik bolalarda yuzaga keladigan ushlay olish harakatlarining shakllantirish ularda pretmetlarning shakl va kattaligini idrok qilishlarini rivojlanishiga olib keladi.Bir yoshga yaqin bolada atrof muhitni bilishga qizqishga va rivojlangan bilish faolligi ko’zga tashlanadi.3-4 oyligidan boshlab esa bolalar yaqinlariga o’z harakatlari bilan ko’rish eshitish yoki gapirishni hohlayatganligini ko’rsatadilar. 8 oylikdan boshlab esa bola begona muhit va begona qo’lga tushsa o’z havotirini yig ‘isi bilan namoyon etadi bu havotir esa o‘n to‘rt-o‘n sakkiz oylikga borib asta sekinlik bilan kamaya boshlaydi.Ikki-uch oylik bolalarda yuzaga keladigan ushlay olish harakatlarining shakllantirish ularda pretmetlarning shakl va kattaligini idrok qilishlarini rivojlanishiga olib keladi.Bir yoshga yaqin bolada atrof muhitni bilishga qizqishga va rivojlangan bilish faolligi ko’zga tashlanadi.D.B.Elkonin fikricha,bir yoshgacha bola psixikasi o’sishining o’ziga xos hususiyatlari quyidagilardan iborat.
1)kattalar nutqini tushunish hamda daslabki so’zlarni mustaqil talaffuz qilish; 2)predmedlar bilan hilma hil harakatlarni uyg’unlashtirib,ish harakatni bajarish;
3)yurishga urininshning ro’y berishi;
4)hatti-harakatini so’z bilan boshqara olish; 5)so’z bilan go’dakning idrok qilish faoliyatini boshqarish va hokazolar. Go’daklik inson hayotida organik ehtiyojlarni (kislorodga,ovqatga,issiqlikga)qondirishga nisbattan yo’naltirilgan hatti harakatlarning tug’ma instinktiv shakllari sof xolda kuzatiladigan yagona davr hisoblanadi.Go’dakning o’sish kattalar bilan muloqatga kirishish natijasida ro’y beradi.3 oylik go’dak gapirayotgan odamni o’z ko’zlari bilan topish imkoniyatiga ega bo’ladi.Chunki unda shu paytgacha tovush manbaini izlash uquvi shakllanadi.Bola xarakatlanayotgan narsani kuzata boshlaydi.U tovushlarga jumladan kattalarning tovushlariga etibor bera boshlaydi.Yangi tug’ulgan chaqaloqning miya og’irligi kattalar miyasining 4\1 qismiga to’gri keladi,nerv xujayralari soni esa huddi kattalarniki kabi bo’lib lekin ular yetarli darajada rivojlanmagan bo’ladi.
Ilk go’daklik bu bolaning ximoyasiz kamharakat, harakat holatidan juda jadal ravishda rivojlanadigan,quvnoq bolaga aylanish davridir.Ujuda tez kattalar bilan munosabat o’rnatadi,predmetlarni ushlashga va ulardan foydalanishga o’rganadi.U atrof olamdagi narsalarni kuzatadi va predmetlarni qo’li bilan ushlab ularni qandayligini bilishga intiladi,tovushlarga e’tibor beradi va predmetlar yordamida shu tovushlarni o’zi yaratishga harakat qiladi.
Go’dak o’z onasi va boshqa yaqinlari bilan emosional munosabatga kirishadi.Go’dak yoshidagi bola ham jismonan ham psixik,ham ijtimoiy jihattan juda tez rivojlanadi. Juda qisqa vaqt ichida atrofdagi hodisalarga juda kam riyaksiyasi bo’lgan boladan faol ko’ra oladigan harakatlana oladigan ,eshita oladigan kattalarni yaqin kelishiga quvonadigan bolaga aylanadi.Go’dak o’z onasi va boshqa yaqinlari bilan emosional munosabatga kirishadi.Go’dak yoshidagi bola ham jismonan ham psixik,ham ijtimoiy jihattan juda tez rivojlanadi. Juda qisqa vaqt ichida atrofdagi hodisalarga juda kam riyaksiyasi bo’lgan boladan faol ko’ra oladigan harakatlana oladigan ,eshita oladigan kattalarni yaqin kelishiga quvonadigan bolaga aylanadi.Go’daklik davrida bolaning hayoti to’liq kattalar bilan qilinadigan emosional munosabat bilan bog’liq bo’lib bola kayfiyatining yaxshi bo’lishiga to’g‘ridan –to’gri ta’sir ko’rsatadi.4-5 oylikdan boshlab bola o’z yaqinlarini begonalardan ajrata boshlaydi.Kattalar bilan emosional munosabat shu yoshdagi bolalarning asosiy yetakchi faoliyati bo’lib uning psixik taraqiyotining asosi bo’lib hisoblanadi.Kattalarning doimiy ravishda bola bilan birga bo’lishi uning o’ziga nisbattan diqqatning qaratilishiga o’rganib qolishi,o’yinchoqlarga nisbattan qiziqishning pasayishiga olib kelishi mumkin.
Kattalar yordami bilan bajariladigan barcha hati harakatlar bolaning kelgusi psixik rivoji uchun asos bo’ladi.Kattalarning bolaga qilgan emosional munosabati asosida ularning gaplariga bolaning diqqat qilishi javob qaytarishga harakat qilish bazi so’zlarni yodida saqlab qolish emosiya bildirish diqqat hotira nutiq va boshqa bilish jarayonlarining rivojlanishiga zamin bo’ladi.2 oylik vaqtdan boshlab bolada oddiy ranglarni ajratish 3-4 oylikgidan boshlab esa predmetlarning shaklini ajratish layoqati yuzaga kela boshlaydi.Bolalarda diprivatsiya-aqliy mahrumlik kontseptsiyasining nisbiyligi - axir, boshqa madaniy muhitda me'yor anomaliya deb hisoblanadigan madaniyatlar bor. Bundan tashqari, albatta, mahrum etish hollari ham borki, ular mutlaq xarakterga ega (masalan, bolalar vaziyatda tarbiyalangan Mowgli ). Hissiy va hissiy etishmovchilik. Bu odam bilan yaqin hissiy munosabatlar o'rnatish yoki bunday munosabatlar allaqachon vujudga kelganda, bunday aloqani uzish imkoniyatining kamligi bilan namoyon bo'ladi. Bolalarda diprivatsiya-aqliy mahrumlik kontseptsiyasining nisbiyligi - axir, boshqa madaniy muhitda me'yor anomaliya deb hisoblanadigan madaniyatlar bor. Bundan tashqari, albatta, mahrum etish hollari ham borki, ular mutlaq xarakterga ega (masalan, bolalar vaziyatda tarbiyalangan Mowgli ). Hissiy va hissiy etishmovchilik. Bu odam bilan yaqin hissiy munosabatlar o'rnatish yoki bunday munosabatlar allaqachon vujudga kelganda, bunday aloqani uzish imkoniyatining kamligi bilan namoyon bo'ladi. Emotsional tushunish-go‘dak kattalardan o‘ziga qaratilgan etiborni emotsional belgilaridan bila oladi.Bunda bolani dunyo qarashi yorqin shakillanadi desak mubolag‘ bo‘lmaydi .
Emotsional tushunish-go‘dak kattalardan o‘ziga qaratilgan etiborni emotsional belgilaridan bila oladi.Bunda bolani dunyo qarashi yorqin shakillanadi desak mubolag‘ bo‘lmaydi .Diprivatsiya-(deprivatio - yo'qotish, mahrum bo'lish) - bolaning erta yoshda onadan ajralishi tufayli bolaning hissiy va psixologik qashshoqlashuvi jarayoni. Bu hodisaning negizida bolada kattalarga to'liq yoki qisman bog'lanmaslik, kattalar dunyosiga bo'lgan ishonchni susaytirish yotadi.Onalik etishmovchiligi bolaning aqliy rivojlanishida turli xil og'ishlarga olib keladi. Turli yoshdagi og'ishlar turli yo'llar bilan namoyon bo'lishi mumkin, ammo ularning barchasi bolaning shaxsiyatini shakllantirish uchun bir xil darajada og'ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Oddiy rivojlanish faqat bolaning onasi bilan etarli darajada aloqasi ta'minlangan taqdirdagina sodir bo'lishi mumkin. Bola onadan qanchalik erta ajralgan bo'lsa va bu davr qanchalik uzoq davom etsa, deprivatsiya buzilishlarining oqibatlari shunchalik kuchli bo'ladi.Erik Erikson onasining e'tiboridan mahrum bo'lgan bolalarda