Yosh psixologiyasi

"dunyoga asosiy ishonchsizlik" atamasini ishlab chiqdi .Erik Erikson onasining e'tiboridan mahrum bo'lgan bolalarda "dunyoga asosiy ishonchsizlik" atamasini ishlab chiqdi .Erta yoshdagi mahrumlik chaqaloqning xarakterli rivojlanish buzilishlariga olib keladi: nutq rivojlanishining kechikishi, shuningdek, nozik vosita ko'nikmalari va yuz ifodalarining rivojlanishi . Kelajakda hissiy buzilishlar, tashqi dunyodan tashvish va qo'rquvga moyillik, odamlarga nisbatan ishonchsizlik va shubha paydo bo'la boshlaydi. Shuningdek, xulq-atvorda og'ish belgilari mavjud, bola muloqot qilishda masofani sezmaydi yoki aksincha, aloqa qilishda qiyinchiliklarga duch keladi..
Deprivatsiya hissiy sovuqlikka olib keladi tajovuzkorlik, lekin ayni paytda zaiflik. Biroq, Eriksonga ko'ra, go'daklik davrida onalik mehridan va e'tiboridan mahrum bo'lgan bolalar, agar bu etishmovchilik rivojlanishning keyingi bosqichlarida qoplansa, oddiy odamlarga aylanishi mumkin.Aqliy mahrumlik natijasida etim bolalarga mehribonlik uyidagi hayotga moslashishga va shu bilan o'z shaxsiyatini almashtirishga imkon beradigan tubdan farqli, "shaxsiy bo'lmagan" mexanizmlarni intensiv ravishda shakllantiradi. Agar bola etarlicha uzoq vaqt davomida bolalar uyida bo'lsa, bu o'zgarishlarni qaytarib bo'lmaydi.Aqliy mahrumlik natijasida etim bolalarga mehribonlik uyidagi hayotga moslashishga va shu bilan o'z shaxsiyatini almashtirishga imkon beradigan tubdan farqli, "shaxsiy bo'lmagan" mexanizmlarni intensiv ravishda shakllantiradi. Agar bola etarlicha uzoq vaqt davomida bolalar uyida bo'lsa, bu o'zgarishlarni qaytarib bo'lmaydi.Deprivatsiya - bu asosiy ruhiy ehtiyojlarning qondirilmasligi natijasida yuzaga keladigan ruhiy holat.Boladagi hissiy anomaliyalar homiladorligi haqida salbiy munosabatda bo'lsa va yomon odatlardan, ayniqsa chekish va spirtli ichimliklarni iste'mol qilishdan voz kechmasa, hatto bachadonda ham rivojlana boshlaydi. Agar bola tashlab ketilgan va bolalar uyiga berilgan yoki tug'ilgandan keyin salbiy qabul qilingan hollarda ona yoki uning o'rnini bosuvchi shaxs bilan tana, eshitish, vizual aloqalar soni sezilarli darajada kamayadi. Bu bolada doimiy psixologik noqulaylik holatini keltirib chiqaradi, uyqu va uyg'onish ritmini buzadi, ortiqcha tashvish va nazoratsiz xatti-harakatlarni qo'zg'atadi.Boladagi hissiy anomaliyalar homiladorligi haqida salbiy munosabatda bo'lsa va yomon odatlardan, ayniqsa chekish va spirtli ichimliklarni iste'mol qilishdan voz kechmasa, hatto bachadonda ham rivojlana boshlaydi. Agar bola tashlab ketilgan va bolalar uyiga berilgan yoki tug'ilgandan keyin salbiy qabul qilingan hollarda ona yoki uning o'rnini bosuvchi shaxs bilan tana, eshitish, vizual aloqalar soni sezilarli darajada kamayadi. Bu bolada doimiy psixologik noqulaylik holatini keltirib chiqaradi, uyqu va uyg'onish ritmini buzadi, ortiqcha tashvish va nazoratsiz xatti-harakatlarni qo'zg'atadi.Buning oqibati bola o'zini tinchlantirish uchun monoton ravishda silkitib, qichqirishni boshlaydigan holat bo'lishi mumkin. 
Bolalar o'zlarining "I" chegaralarini yomon his qilishadi, o'zlarining aloqalarida tushunarsizdirlar yoki aksincha, ulardan butunlay qochishadi. Birinchi holda, bola faqat tana aloqasini his qilish uchun har kimga befarq yopishadi, ikkinchidan, aksincha, u har qanday yo'l bilan boshqalar bilan aloqa qilishni rad etadi. Shaxsiy makon hissi, ham o'ziniki, ham birovning mulki, birovning mulki tuyg'usi yo'q. O'z qobiliyatsizligining birlamchi tuyg'usi, doimiy ruhiy tajribaga moyillik, tashqi dunyodan qo'rqish va unga nisbatan norozilik shakllanadi.Buning oqibati bola o'zini tinchlantirish uchun monoton ravishda silkitib, qichqirishni boshlaydigan holat bo'lishi mumkin. Bolalar o'zlarining "I" chegaralarini yomon his qilishadi, o'zlarining aloqalarida tushunarsizdirlar yoki aksincha, ulardan butunlay qochishadi. Birinchi holda, bola faqat tana aloqasini his qilish uchun har kimga befarq yopishadi, ikkinchidan, aksincha, u har qanday yo'l bilan boshqalar bilan aloqa qilishni rad etadi. Shaxsiy makon hissi, ham o'ziniki, ham birovning mulki, birovning mulki tuyg'usi yo'q. O'z qobiliyatsizligining birlamchi tuyg'usi, doimiy ruhiy tajribaga moyillik, tashqi dunyodan qo'rqish va unga nisbatan norozilik shakllanadi.Bolalar uyida yoki o'z ehtiyojlarini e'tiborsiz qoldiradigan muhitda tarbiyalangan bola farovon oilalar farzandlariga qaraganda kamroq harakat qiladi, kamroq emaklaydi va shunga mos ravishda dunyoni faolroq o'rganadi. U kamroq sinov va xato qiladi, tashqi ta'sirlardan kamroq rag'batlantiriladi, bu intellektual rivojlanishning kechikishiga olib keladi. Bola kech gapira boshlaydi, iboralarni noto'g'ri tuzadi va tovushlarni takrorlaydi. Eng muhimi, bolalar dunyoning halokatli modellarini qurishni boshlaydilar , bu erda ularni oldini olish mumkin bo'lmagan muammolar kutmoqda. Dunyo noma'lum va tushunarsiz bo'lib qolmoqda, shuning uchun tashqaridan nima o'tayotganini oldindan bilish va tartibga solish mumkin emasBolalar uyida yoki o'z ehtiyojlarini e'tiborsiz qoldiradigan muhitda tarbiyalangan bola farovon oilalar farzandlariga qaraganda kamroq harakat qiladi, kamroq emaklaydi va shunga mos ravishda dunyoni faolroq o'rganadi. U kamroq sinov va xato qiladi, tashqi ta'sirlardan kamroq rag'batlantiriladi, bu intellektual rivojlanishning kechikishiga olib keladi. Bola kech gapira boshlaydi, iboralarni noto'g'ri tuzadi va tovushlarni takrorlaydi. Eng muhimi, bolalar dunyoning halokatli modellarini qurishni boshlaydilar, bu erda ularni oldini olish mumkin bo'lmagan muammolar kutmoqda. Dunyo noma'lum va tushunarsiz bo'lib qolmoqda, shuning uchun tashqaridan nima o'tayotganini oldindan bilish va tartibga solish mumkin emasBu daraja bola rivojlanishining butun piramidasining yuqori qismidir. Farovon to'laqonli oilalarning farzandlari o'z oilasi va urug'iga mansubligini tan oladilar. Ota-onalarning xatti-harakatlariga ko'ra, ular jamiyat tomonidan ma'qullangan ijtimoiy rollarni shakllantiradilar. 
Masalan, itoatkor bolaning, tirishqoq o'quvchining, muvaffaqiyatli shaxsning roli va boshqalar. Deprivativ sharoitda, ayniqsa, mehribonlik uylarida tarbiyalangan bola jamiyatda o‘zini deyarli tan olmaydi. U oilada, jamoada ijobiy xulq-atvor namunalariga ega emas, garchi uning butun hayoti guruhda o'tadi.Bu daraja bola rivojlanishining butun piramidasining yuqori qismidir. Farovon to'laqonli oilalarning farzandlari o'z oilasi va urug'iga mansubligini tan oladilar. Ota-onalarning xatti-harakatlariga ko'ra, ular jamiyat tomonidan ma'qullangan ijtimoiy rollarni shakllantiradilar. Masalan, itoatkor bolaning, tirishqoq o'quvchining, muvaffaqiyatli shaxsning roli va boshqalar. Deprivativ sharoitda, ayniqsa, mehribonlik uylarida tarbiyalangan bola jamiyatda o‘zini deyarli tan olmaydi. U oilada, jamoada ijobiy xulq-atvor namunalariga ega emas, garchi uning butun hayoti guruhda o'tadi. Go’daklik davri bolaning tug’ilganidan bir yoshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga olib, bu davrda bola tashqi muhitga moslashishi uchun ma’lum darajada yetilgan nerv tizimi bilan tug’iladi. Go’daklik davri inson hayotidagi organik ehtiyojlarni (kislorodga, ovqatga, issiq yoki sovuqqa) qondirishga nisbatan yo’naltirilgan xatti harakatlarning tug’ma, instinktiv shakllari sof holda kuzatiladigan yagona davr hisoblanadi. Insonga xos bo’lgan xatti-harakatlar, yangi tajribalarni egallash uchun beqiyos imkoniyatlarning borligi go’daklik yoshidagi bolalarning asosiy xususiyatlaridir. Agar organiq ehtiyojlar yetarli darajada qondirib borilsa, ular o’zlarining asosiy bo’lish ahamiyatini yo’qotadi: to’g’ri Tashqil etilgan kun tartibi, rejim va tarbiya natajasida bola psixik rivojlanishi uchun asos bo’ladigan taassurotlarga, harakatta, muloqotga nisbatan yangi turdagi ehtiyojlar turkumi yuzaga keladi. Bola tug’ilishning birinchi haftasidanoq uning ko’rish va eshitish sezgilari jadal suratda rivojlanadi. Bola harakatlanayotgan narsani kuzata boshlaydi. U turli ovozlarga, jumladan, kattalarning tovushlariga e’tibor bera boshlaydi, Yangi tug’ilgan chaqaloqning miya og’irligi kattalar miyasining ¼ qismiga to’g’ri keladi, nerv hujayralarning soni esa xuddi kattalarniki kabi bo’lib, lekin ular yetarli darajada rivojlanmagan bo’ladi. Ilk go’daklik davri - bu bolaning himoyasiz, kam harakat, harakat holatidan juda jadal ravishda rivojlanadigan, quvnoq bolaga aylanish davridir. U qisqa vaqt ichida23 kattalar bilan munosabat o’rnatadi, predmetlarni ushlashga va ulardan foydalanishga o’rganadi. U atrof olamdagi narsalarni kuzatadi, predmetlarni qo’li bilan ushlab, o’larni qandayligini bilishga intiladi, tovushlarga e’tibor beradi va predmetlar yordamida shu tovushlarni o’zi yaratishga harakat qiladi. U o’z onasi va boshqa yaqinlari bilan emosional munosabatga qirishadi. Go’dak yoshidagi bola ham jismonan, ham psixik, ham ijtimoiy jihatdan juda tez rivojlanadi. Juda qisqa vaqt ichida atrofidagi hodisalarga juda kam reaksiyasi bo’lgan boladan, faol, tez ilgaydigan, harakatchan yordamga chaqira oladigan, kattalarning yaqin kelishidan quvonadigan bolaga aylanadi.

HULOSA


Yoshning ulg’ayib borishi, psixik jarayonlarning inson rivojlanishidagi qonuniyatlari, undagi yetakchi omillar hamda inson hayot yo’lining turli bosqichlarida uning shaxsiga xos xususiyatlar yosh davrlari psixologiya fanining tadqiqot predmeti hisoblanadi. Ma’lumki, shaxs tarkib topish jarayonining psixologik qonuniyatlarini, uning ilmiy asoslarini mukammal bilmay turib, ta’lim va tarbiyaning nazariy hamda amaliy masalalarini muvaffaqiyatli hal etib bo’lmaydi. Ayniqsa go‘daklik davrida vujudga keladigan psixologik xususiyatlarni tadqiq etmasdan turib, ayni shu yosh davrida paydo bo‘layotgan turli ko‘rinishdagi muammolarni bartaraf etish imkonsiz. Tarbiyaning to’g’ri olib borilishi bolaning kattalar bilan bo’ladigan muomala-munosabatini predmetlar, o’yinchoqlar bilan munosabatining almashinishiga olib keladi. Kattalar yordami bilan bajariladigan barcha xatti-harakatlari bolaning kelgusi psixik rivoji uchun asos bo’ladi. Kattalarning bolaga nisbatan emosional munosabati, ularning gaplariga bolaning o’z diqqatini qaratish, javob qaytarishga harakat qilishi, ba’zi so’zlarni yodida saqlab qolib, emosiya bildirishi, diqqat, xotira, nutq va boshqa bilish jarayonlarining rivojlanishiga zamin bo’ladi. Ikki oylik davridan boshlab bolada oddiy ranglarni ajratish, 3-4 oyligidan boshlab, esa predmetlarning shaklini ajratish layoqati yuzaga kela boshlaydi, Go’dak bola 2 oylik vaqtidan boshlab, o’z onasining yuzini va ovozini o’zgalarnikidan ajrata boshlaydi. 2-3 oylikdan boshlab esa, onasining tabassumi va kulgusiga tabassum va turli harakatlar bilan javob qaytaradi. 3-4 oyligidan boshlab, bolalar yaqinlariga o’z harakatlari bilan ko’rish, eshitish yoki gapirishni xohlayotganligini ko’rsatadilar, 8 oyligidan boshlab esa, bola o’zgacha muhit va begonalar qo’liga tushsa, o’z xavotirini yigasi orqali namoyon etadi. Bu xavotir 14-18 oyligida asta-sekinlik bilan kamaya boshlaydi. 2-3 oylik bolalarda gozaga keladigan narsalarni ushlay olish harakatlarining shakllanishi ularda predmetlarning shakli va xajmini idrok qilishlarini rivojlanishiga olib keladi. Bir yeshga yettan bolada atrof muhitni bilishga qiziqishi va rivojlanayotgan bilish faolligi ko’zga tashlanadi.