Yurak-qon tomirlari va limfa tizimi

Vena qon tomirlari
Vena va arteriya qon tomirlari- bu qon tomir devorlarining tuzilishi va ular ichidagi qonning yurakka nisbatan yunalishi bilan farqlanadi.
Arteriyalardagi qon yurakdan a`zolarga tomon katta bosim ostida harakatlansa, venalar qoni kapilyarlardan yurak tomonga past bosim ostida venalardagi bosimning past bo`lishi sababli, ularning devori arteriyalar devoriga yupqaroq bo`lib, uch qavatga bo`linganligi unchalik ko`rinmaydi: mushak to`qimasi sust rivojlangan lekin venalarda kollagen to`qima ko`proq bo`ladi.
Kindik va o`pka venasidan qon, boshqa barcha venalardan esa venoz qon oqadi.
Vena qon tomirlari bajaradigan vazifalar:

1. 
   To`qimalar modda almashinuvi natijasida hosil bo`lgan chiqindi moddalarni a`zolardan olib chikib ketadi.
   
2. 
   Hazm a`zolariga so`rilgan oziqa moddalarini anashu a`zolar nomidagi venalar orqali darvoza venasiga yig`ib, jigarga olib kiradi va jigar venasi orqali pastki kovak venaga quyiladi.
   
3. 
   Ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqargan garmonlarni qon orqali boshqa a`zolarga yetkazish vazifasini bajaradi.
   

Ma`lumki yurak devorining qisqarishi arteriya qon tomirlariga nisbatan katta bosim hosil qiladi. Aortada bosim 160 mm simob ustuniga teng bo`lsa, yelka arteriyasida 110-130 mm ni tashkil etadi. O`z navbatida arteriyalarning maydaroq tarmoqlariga bo`linishi, uning ichidagi bosimning kamayishiga olib keladi, natijada kapillyarlar ichidagi bosim juda pasayadi. Vena qon tomirlari ichidagi bosim esa kapillyar ko`rsatgichidan ham pastroq bo`ladi. Yurakka yaqin joylashgan venalarda bosim hatto manfiy bo`ladi.
Qon tomirlar ichidagi qonning harakat tezligi qon bosimiga to`g`ri proportsional bo`ladi. Demak, vena ichidagi qon bosimi past bo`lganligi uchun, qonning yo`nalish tezligi ham past bo`ladi. Qonning oqish tezligi arteriya va venalarda bir xil bo`lishiga qaramasdan, yurakdan arteriyalarga chiqayotgan qon miqdori shu daqiqalarda venalar orqali yurakka oqib kelayotgan qon miqdoriga teng bo`lishi kerak.
Arterial va venoz tizimidagi nomuvofiqlik venoz qon tomirlarining ko`pligi va hajmi jihatidan ularning ustunligi natijasida tenglashadi mana shuning uchun, vena qon tomirlarida bosim va qon oqish tezligi past bo`lishiga qaramasdan, uning hajmi kattaligi natijasida yurakdan qancha qon chiqsa shuncha qon o`nga qaytib keladi. Natijada, yurakdan ma`lum daqiqa davomida qancha qon birta aortaga chiqsa shuncha qon 2 ta venoz qon tomirlar orqali oqib keladi.
A`zo yoki to`qimalarning ma`lum qismidagi vena va arteriya qon tomirlari hajmining nisbiy koeffitsentini 2;1, 3;1, va hatto 4;1 ga ham teng bo`lishi mumkin.
Bunday katta farq, vena qon tomirlarining yuza va chuqur qismlariga bo`linishini taqozo etadi. Yuza joylashgan venalar yonida arteriyalar bo`lmaydi. Chuqur venalar esa arteriyalar bilan yonma-yon yunaladi va ba`zi joylarda birta arteriyaga 2 ta vena tugri keladi. Venalarning xususiyati arteriya qon tomirlaridan farqi ulardan klapanlar bo`lishidir. Venalarda oqayotgan qon yurak tomon harakat kilayotganda anchagina qismiga qonning gidrostatik bosimini yengish uchun moslama klapanlar paydo bo`ladi.
Klapanlar qonni faqat bir tomonga oqishini ta`minlab, teskari oqishga yo`l quymaydigan to`siqlar xizmatini bajaradi. Ular vena ichki pardasining yupqa, nozik burmalari hisoblanadi. Odatda klapanlar juft-juft bo`lib, bir-biriga qaragan bo`lib, venalan qon harakat qilganda, uning devoriga yopishadi. Qon teskari harakat qilganda, klapanlar bilan vena devori orasidagi yoziqqa qon kirib qolib, klapanlar vena devoridan uzoqlashadi.
Natijada klapanlarning erkin chekkalari bir-biridan yaqinlashib, tutashadi va vena teshigining shu joyi yopiladi. Bu moslamalar qonni faqat yurak tomon oqishini ta`minlaydi. Klapanlarning vena ichki qavatining yarim oysimon shaklidagi o`simtasi bo`lib, ko`pincha juft holda uchraydi. Ba`zan 1 ta yoki 3 ta o`simta shaklida bo`ladi. Klapanlar ko`pincha venoz tomirlarining asosiy o`zaniga quyilish joyida joylashib, qonning qaytadan shu irmokchalarga utishidan va kapillyarlarga ta`siridan saqlaydi. Qaerda qonning gidrostatik bosimi yuqori va yo`nalishi qiyinroq bo`lsa, shu erda klapanlar soni ko`proq uchraydi. Oyoq venalari ichidagi klapanlar, qo`l venalariga nisbatan ko`proq bo`lib, ular orasidagi masofa esa qisqaroq bo`ladi.


Foydalanilgan adabiyotlar
1. Kumar, Abbas, Fausto: Robbins and Cotran Pathologic Basis of Disease, 7th {{subst:FULLPAGENAME}} 556
2. Hamidov J.H., Oqilov A.T., Saidov T.M., Umumiybiologiyadan amaliy mashgʻulotlar, T., 1970; Kovannatomiya grudi, M., 1978;
3. Ahmedov N.K., Atlas. Odam anatomiyasi [2 jildli], 2-j., 2005.
4. Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005-y.)