Yusifov E. F., Hacıyev V. C

 
127 
edilməməsinə  və  emalının  çətinliyinə  görə  dəmir  çox  gec 
mənimsənilmişdir.  Azərbaycanda  Dəmir  Dövrü  e.ə.  II  minilliyin 
axırları, I minilliyin əvvəllərindən məlumdur
.  
Edifikatorlar  –  fitosenozun  əsasını  təşkil  edən  bitki  növləri. 
Məsələn,  fsdıq  meşəliyində  fısdıq,  yovşanlıq  yarımsəhralarında  isə 
yovşan edifikatordur. 
Fasiya –  çöküntüdə və ya süxurda maddiləşmiş müasir və 
ya  qədim  çöküntülərin  toplanma  mühiti.  Fasiya  çox  zaman 
fiziki-coğrafi  şərait,  yəni  çöküntütoplama  mühiti  mənasını 
daşıyır.  Fasiyanın  bir  çox  növləri  məlumdur:  çökmə, 
vulkanogen,  metamorfik,  kontinental,  çay,  delta,  göl,  dəniz 
və s. 
Fitosenoz  –  nisbətən  oxşar  sahələrdə  bir-biri  ilə,  heyvanat  və 
ətraf  mühitlə  mürəkkəb  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  bitki  orqanizmlərinin 
məcmusudur. 
İntroduksiya – müəyyən bitki növünün və ya sortunun əvvəllər 
təsadüf edilmədiyi yerə gətirilərək becərilməsi. 
Kserofitlər – bir sıra uyğunlaşdırıcı əlamət və xassələrin köməyi 
ilə istiyə və susuzluğa dözən, quraqlıq yerdə yaşayan bitkilər.  
Litoral mühit (zona) – dəniz (okean) dibinin çəkilməsi zamanı 
su  sütununun  ən  aşağı  səviyyəsi  ilə  qabarması  zamanı  ən  yuxarısu  
səviyyəsi arasındakı sahilboyu ekoloji zona. 
Rekreasiya  -  insanların  yaşadıqları  şəraitdən  kənarda,  təbiət 
qoynunda öz güc və sağlamlıqlarını bərpa etməsi prosesidir. 
Rekreasiya sıxlığı
 - müəyyən zaman müddətində vahid ərazidə 
müəyyən meşə rekreasiyası növü iştirakçılarının birdəfəlik sayı; 
Rekreasiya  iştirakı
  –  meşə  rekreasiyası  iştirakçılarının  vahid 
zaman və vahid ərazidəki ümumi sayı; 
Rekreasiya  intensivliyi
  -  müşahidə  dövrü  zamanı  vahid 
ərazidəki rekreasiya növü üzrə ümumi vaxt. 
Rekreasiya təzyiqinin zərərsiz həddi
 – biogeosenozun həyat 
qabiliyyətini tam şəkildə saxlaya bildiyi maksimal rekreasiya təzyiqi. 

---

 
128 
Rekreasiya Təzyiqinin Zərərsiz Həddi - rekreasiya təzyiqinin elə 
bir  elastik  həddidir  ki,  ekosistem  öz  daxili  imkanları  hesabına  əvvəlki 
vəziyyətini bərpa edə bilir. 
Senoz  –  ixtiyari  canlı  orqanizmlərin  birliyidir.  Canlı  orqanizmlər 
müxtəlif senozlara – zoosenozlar, fitosenozlar, mikrobosenozlar və s. 
birliklərə ayrılırlar. Bəzən biosenoz da adlandırılır. 
Suksessiya  –  mühitin  müəyyən  hissəsindəki  bir  fitosenozun 
digəri ilə müəyyən ardıcıllıqla əvəz olunması. 
Takson  –  bir-biri  ilə  müəyyən  qohumluq  əlaqəsinə  malik, 
xüsusiləşmiş  (ayrılmış)  canlılar  qrupundan  ibarət  olan  real  mövcud 
obyekt. 
Terofitlər -  bitkilərin ilin əlverişsiz dövrlərini (sərt qış, quraqlaıq) 
toxum şəklində təhzlükəsiz keçirə bilən həyat formasıdır 
Terrigen  çöküntülər  -  qurunun  denudasiyası  hesabına 
yaranmış,  əsasən  müxtəlif  süxur  və  mineral  qırıntılarından  ibarət 
qırıntı çöküntüləridir.  
Təhlükəsiz  rekreasiya  təzyiqi  -  təzyiqin  elə  həddidir  ki,  bu 
zaman təbii komplekslərdə dönməz proseslər baş vermir və sistem öz 
əvvəlki vəziyyətinə qayıdaraq özünü bərpa edir. 
Üçüncü Dövr - Kaynozoy Erasının birinci dövrünə müvafiq sistem 
olub özlüyündə Paleogen (67 – 27 mln. il əvvəl) və Neogen (27 – 8 
mln.  il  əvvəl)  sistemlərinə  bölünür.  Paleogen:  paleosen,  eosen, 
oliqosen,  Neogen  isə:  miosen  və  pliosen  sistemlərinə  ayrılır.  Bu 
sistemlər  də  öz  növbəsində  şərti  olaraq  daha  kiçik  zaman 
intervallarına bölünürlər. 
Valeologiya – sağlamlıq, sağlam həyat tərzi, insan sağlamlığının 
mühafizəsi  və  möhkəmləndirilməsi,  daxili  və  xarici  mühitin 
parametrlərinin insan sağlamlığına təsirini öyrənən elmdir. 
 
 
 
 

---

 
129 
 
Azərbaycanın iqtisadi-coğrafi rayonlaşdırılması 
 
İq
ti
sa
di
-
coğr
af
i 
vi
la
y
tl
 
İq
ti
sa
di
-
coğr
af
i 
ray
on
lar
 
 
İnzibati rayon 
və şəhərlər 
Ə
ra
zi
n
in
 
sah
əs
i
, (
mi
n
. 
kv
. km
) 
Dərinlik 
və 
hündürlük 
şkalası, m 
BÖYÜK 
QAFQAZ 
 
 
 
Abşeron 
 
Abşeron 
Xızı 
Bakı 
Sumqayıt 
Abşeron 
iqtisadi rayonu 
 
1.36 
1.00 
2.13 
0.08 
4.57 
 
0-200 
0-1222 
0-200 
0-200 
0-1222 
Quba-
Xaçmaz 
Siyəzən 
Dəvəçi 
Xaçmaz 
Quba 
Qusar 
Quba-Xaçmaz 
iqtisadi rayonu 
0.7 
1.09 
1.05 
2.58 
1.54 
6.96 
0-2205 
0-2205 
0-200 
200-3629 
200-4243 
0-4243 
Dağlıq-Şirvan 
Qobustan 
Şamaxı 
Ağsu 
İsmayıllı 
Dağlıq Şirvan 
iqtisadi rayonu 
1.37 
1.61 
1.02 
2.02 
6.06 
200-700 
500-2205 
100-500 
500-3629 
100-3629 
Şəki- 
Zaqatala 
Qəbələ 
Oğuz 
Şəki 
Qax 
Zaqatala 
Balakən 
Şəki-Zaqatala 
1.55 
1.22 
2.43 
1.49 
1.35 
0.92 
8.96 
200-4466 
200-3000 
100-3000 
100-4000 
200-3000 
200-2500 
100-4466 

---