Z. M. Islomov, N. A. Muhamedov, F. A. Sindarova dinshunoslik

?
TAKRORLASH UcHUN SAVOLLAR
1. Zardushtiylik qanday davrda yuzaga keldi?
2. Zardushtiylikning muqaddas kitobi haqida nimalarni bilasiz?
3. Zardushtiylik ta’limoti asoslari nimalardan iborat?
4. «Avesto» va uning mazmun-mohiyati haqida gapirib bering.
5. Zardushtiylik ta’limoti va «Avesto»ni o‘rganish, tadqiq etish qa-
chon dan boshlangan?

---

40
5-§. Jahon dInlaRI. BuddaVIYlIK
Buddaviylik – jahon dinlari ichida eng qadimiysi hisoblanib, 
miloddan avvalgi VI–V asrlarda Hindistonda vujudga kelgan. 
Bu dinga e’tiqod qiluvchilar, asosan, Janubiy, Janubi-Sharqiy va 
Sharqiy Osiyo mamlakatlarida, Shri Lanka, Hindiston, Nepal, 
Butan, Xitoy, Singapur, Malayziya, Indoneziya, Mongoliya, 
Koreya, Vetnam, Yaponiya, Kombodja, Birma, Tailand, Laosda 
va qisman Yevropa va Amerika qit’alarida, Rossiyaning shimoliy 
mintaqalari – Buryatiya, Qalmiqistonda istiqomat qiladilar.
Hozirgi kunda dunyoda buddaviylar soni 850 mln. ga yaqin 
bo‘lib, ularning 1 mln.ga yaqinini monaxlar tashkil etadi.
Buddaviylikning asoschisi folklor va badiiy adabiyotlarda 
Siddxartxa, Gautama, Shakyamuni, Budda, Tadxagata, Djina, 
Bxagavan kabi ismlar bilan zikr etiladi. Bu ismlarning ma’nolari 
quyidagicha: Siddxartxa – shaxsiy ismi, Gautama – urug‘ 
ismi, Shakyamuni – shaklar yoki shakiya qabilasidan chiqqan 
donishmand, Budda – nurlangan, Tadxagata – shunday qilib, 
shunday ketgan, Djina – g‘olib, Bxagavan – tantana qiluvchi. Bu 
ismlar ichida eng mashhuri Budda bo‘lib, dinga buddaviylik nomi 
berilgan.
Hozirgi kunda Buddaning beshta biografiyasi ma’lum: 
«Maxa vostu» – milodning II asrida yozilgan, «Lalitavistara» – 
milodning II–III asrlarida yuzaga kelgan, «Buddaxacharita» – 
Budda fayla suflaridan biri Ashvagxoshey tomonidan milodning 
I–II asrlarida yaratilgan, «Nidanakatxa» – milodning I asrida 
yozilgan va «Abnixishkramansutra».
Buddaviylik hisobiga ko‘ra esa, Butama – Budda mil. av. 623-
yilda tug‘ilib, 544-yilda vafot etgan.

---

41
Siddxartxa Shakya qabilasining podshohlaridan biri Shud-
dxodananing o‘g‘li bo‘lgan. Uning saroyi Himolay tog‘lari 
etagida Kapilavasti degan qishloqda bo‘lgan (hozirda Nepal 
hududida). Onasi – malika Mayya. Podshoh o‘z o‘g‘lini orzu-
havaslar og‘ushida tarbiyalab, uni hech bir kamchiliksiz katta 
qiladi. Siddxartxa ulg‘ayib qo‘shni podshohlardan birining qizi 
Yashadxaraga uylanadi va o‘g‘il ko‘rib, unga Raxula deb ism 
qo‘yadi.
Hech bir qiyinchilik va kamchilik ko‘rmay o‘sgan bola 
Siddxartxa bir kuni ittifiqo bir keksa chol, bir bemor hamda 
og‘ir mehnat qilayotgan bir rohibni uchratadi, va nihoyat, bir 
kishining vafotiga guvoh bo‘ladi. Bundan qattiq ta’sirlangan 
shahzoda insoniyatni qiyinchilik va azobdan qutqarish yo‘llarini 
axtarib saroyni tashlab ketadi. Bu vaqtda u 30 yoshda edi. U 
beshta rohib bilan qishloqma-qishloq kezib yuradi. Ko‘p vaqt u 
rohiblarga hamrohlik qilib, ularning yo‘llarida ma’lum maqsad 
yo‘qligini, bu yo‘l o‘z oldiga qo‘ygan maqsadi – insoniyatni 
azob-uqubatdan qutqarishga olib bormasligini anglaydi va 
rohiblar jamoasidan ajraladi.
U chakalakzor o‘rmonlarda kezib, charchab bir daraxtning 
tagida dam olish uchun o‘tiradi va o‘zicha, to haqiqatni 
topmaguncha shu yerdan turmaslikka qaror qiladi.
Bu o‘tirishning 49 kuni uning qalbidan «Sen haqiqatni 
topding» degan sado keladi. Shu paytda uning ko‘z oldida butun 
borliq namoyon bo‘ladi. U hamma joyda shoshilinch qayoqqadir 
intilishni ko‘radi. Hech bir joyda osudalik yo‘q, hayot nihoyasiz 
uzoqlikni ko‘zlab o‘tib ketayotgan edi. Inson aqli yetmas bir 
kuch. Trishna – yashash, mavjud bo‘lish umidi barchani tinchini 
buzar, halok qilar va yana qayta yaratar edi. Shunda Budda 
kimga qarshi kurashish kerakligini angladi. Shu ondan u Budda 
– nurlangan deb ataldi. U tagida o‘tirgan daraxt esa – nurlangan 
daraxt deb atala boshladi.
Budda Varanasi yaqinidagi Rishipatana bog‘ida, o‘zining besh 
rohib do‘stlariga birinchi da’vatini qildi va o‘shalar uning birinchi 
shogirdlari bo‘ldilar.

---

42
Shu kundan boshlab Budda o‘z shogirdlari bilan qishloqma-
qishloq yurib o‘z ta’limotini tarqatib, o‘ziga yangi izdoshlar 
orttiradi. Budda 40 yil davomida o‘z ta’limotini Hindistonning 
turli joylariga yetkazadi va 80 yoshida Kushtnagara degan joyda 
dunyodan o‘tadi. Uning jasadi, hind udumiga ko‘ra, kuydirilib, 
xoki 8 ta budda jamoalariga bo‘lib yuborildi va har bir jamoa uni 
dafn etgan joyida ibodatxona barpo etdi.
Buddaning hayoti haqida turli afsonalar ham mavjud. Bu 
afsonalarda aytilishicha, Budda ko‘p yillar davomida yer yuzidagi 
turli qiyofada qayta tug‘ilgan: 84 marta ruhoniy, 58 marta 
podshoh, 24 marta rohib, 13 marta savdogar, 18 marta maymun, 
12 marta tovuq, 8 marta g‘oz, 6 marta fil, shuningdek, baliq, 
qurbaqa, kalamush, quyon kabi. Jami 550 marta qayta tug‘ilgan. 
U doimo qayerda, qay qiyofada tug‘ilishini o‘ziga o‘zi belgilagan.
So‘nggi marta uni xudolar insoniyatni to‘g‘ri yo‘lga boshlashi 
uchun inson qiyofasida yaratganlar. Bu afsonalarning ba’zilariga 
ko‘ra, yer yuzida Gautamaga qadar 6 ta budda o‘tgan. Shuning 
uchun buddaviylikning ba’zi muqaddas joylarida 7 ta ibodatxona 
barpo etilgan. 7 ta Botxa daraxti o‘tkazilgan. Ba’zi afsonalar 24 
ta Budda avlodi o‘tgan desa, ba’zilari minglab Buddalar o‘tgan 
deb da’vo qiladi.
Buddaviylik qadimiy hind diniy-falsafiy ta’limotlari asosida 
vujudga kelgan, amaliyot va nazariyotdan iborat diniy tizim 
sanaladi. Budda yangi diniy qonun-qoidalar, rasm-rusumlar 
ishlab chiqmagan, balki har bir inson tug‘ilish va o‘lim 
mashaqqatlaridan qutilishi uchun amal qilishi lozim bo‘lgan 
bir necha ko‘rsatmalarni ishlab chiqdi, xolos. Uning ta’limoti 
insonning xayolida, ishlarida va o‘zini tutishida ezgulik g‘oyasini 
ilgari suradi. U vedalardagi gunohsizlik ta’limotini inkor 
qildi, hayvonlarni qonli suratda qurbonlik qilishni qoraladi, 
varna (kasta) tizimini va undagi ruhoniylarning boshqalardan 
ustunligini inkor qildi.
Budda oliy yaratuvchi kuchning borligiga shubha va 
ishonchsizlik bildirgan. Uning fikricha, insonning shaxsiy 
kamoloti va ezgu hayot kechirishidir.

---

43
Budda ta’limotining asosi «hayot – bu azob, uqubatdir» va 
«najot yo‘li mavjud» degan g‘oyadir. Buddaviylik qonuniyatlariga 
ko‘ra inson o‘ziga moslashgan mavjudot bo‘lib, o‘zida tug‘iladi, 
o‘zini o‘zi halok qiladi yoki qutqaradi. Bu narsa Buddaning ilk 
da’vatida mujassamlashgan 4 haqiqatda o‘z ifodasini topgan.
Birinchi haqiqat – «Azob-uqubat mavjuddir». Uni har bir 
tirik jon boshidan kechiradi, shuning uchun har qanday hayot – 
qiynoq, azob-uqubatdan iborat.
Tug‘ilish, kasallik, o‘lim, yomon narsaga duch kelish, yaxshi 
narsadan ayrilish, yomon narsadan ayrilish, o‘zi xohlagan 
narsaga ega bo‘lmaslik barchasi qiynoq. Dunyo tuzilishining 
asosiy qonuni bir-biriga bog‘liqlik bo‘lib, hech bir narsa ma’lum 
sababsiz yaralmaydi. Har bir hodisa yoki harakatning birlamchi 
sababini aniqlash mumkin emas. Shuning uchun buddaviylik 
dunyoni shu holicha qabul qilishga chaqiradi.
Ikkinchi haqiqat – «qiynoqlarning sabablari mavjud».
Inson moddiy narsalar yoki ma’naviy qadriyatlardan 
foydalanib, ularni haqiqiy va doimiy deb hisoblaydi hamda doimo 
ularga ega bo‘lishga intiladi. Bu intilish hayot davomiyligiga 
olib boradi. Yaxshi yoki yomon niyatlardan tuzilgan hayot 
daryosi, orzular va intilishlar sababli kelajak hayot uchun karma 
hozirlaydi. Demak, qayta tug‘ilish, yangitdan qiynoqlarga duchor 
bo‘lish davom etadi. Buddaviylar fikricha, Buddadan keyin hech 
kim Nirvana holatiga erisha olmagan.
Uchinchi haqiqat – «qiynoqlarni tugatish mumkin». Yaxshi 
yoki yomon niyatlar, intilishlardan butunlay uzilish Nirvana 
holatiga to‘g‘ri keladi. Bu holatda inson qayta tug‘ilishdan 
to‘xtaydi. Nirvana holati, buddaviylar fikricha, «hayot 
g‘ildiragidan» tashqariga chiqish, «men» degan fikrdan ajralib, 
insonning hissiy tuyg‘ularini to‘la tugatishdir.
To‘rtinchi haqiqat – «qiynoqlardan qutilish yo‘li mavjud». Bu 
yo‘l – «Sakkizta narsaga amal qilish, to‘g‘ri tushunish, to‘g‘ri 
harakat qilish, to‘g‘ri muomalada bo‘lish, fikrni to‘g‘ri jamlash». 

---

44
Bu yo‘ldan borgan inson Budda yo‘lini tutadi. Bu sakkiz narsaga 
amal qilish meditatsiya deb nomlanadi. Buddaviylik ta’limoti 
asosan uch qismdan iborat: 1) meditatsiya; 2) axloq; 3) donolik.