З щðÀ ÀЬÀÉÅÂÀ лизàÌÀÍ B
Yüklə 41,95 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yoxlama üçün suallar
- §4. Çuqunun və poladın alınması haqqında ümumi məlumat Metallar texnologiyasının metal və ərinti istehsalı üsullarının öyrə nil
30 Şəkil 13. Ərintinin soyudulma əyrisi Ərintilərin kristallaşma prosesinin öyrə nil məsi böyük praktiki əhə miy yətə malik- dir. İsti emaletmə və təz yiqlə qaynar ema letmə rejimlərini, eləcə də tök mə üçün ərintiləri seç dikdə onların böhran nöq tə lərini bil mək vacibdir. Ərintilərin öyrənilməsini asanlaşdır- maq məqsədi ilə onları sistemlərdə bir ləşdirirlər. Eyni komponentlərdən ibarət olub, yalnız bu komponentlərin miqdarına görə və deməli, konsentrasiyasına görə fərqlənən ərintiləri bir sis temə aid edirlər. Məsələn: qurğuşun, stibium ərin ti ləri sisteminə qurğuşundan və stibiumdan ibarət olub, birbirindən kom po nentlərin miqdarına görə fərq lənən ərin tilər daxildir. Müxtəlif konsentrasiyalı bir sistemdə ərintilərin sayı o qədər çoxdur ki, onlarda baş verən çev ril mələri soyudulma və ya qızdırılma əyriləri ilə öyrənmək praktiki cəhət dən nə mümkün, nə də əlverişlidir. Verilmiş sistemdəki ərintilərin temperatur və konsentrasiyadan asılılığını öyrənmək üçün hal diaqramı qururlar. Yoxlama üçün suallar: 1. Ərintilər adi metallardan nə ilə fərqlənir? 2. Ərintilərin soyudulma əyrisi ilə adi metalın soyudulma əyriləri birbirin dən nə ilə fərqlənir? §3. Maye ərintilərin kristallaşma prosesi Hal diaqramından istifadə edərək maye məhlulun kristallaşması prosesini və kristallaşma qurtardıqdan sonra dəmirkarbon ərintilərin strukturlarını nəzər dən keçirək. Butun ərintilər lekvidus və solidus xətləri arasında müəyyən temperaturlar intervalında kristallaşır. Lakin tərkibində 4,3% karbon olan yeganə ərinti özünü təmiz metal kimi aparir. O, sabit və bütün ərintilər üçün ən aşağı temperaturda –1145 0 Cdə kristallaşır. Belə ərintilərə evtektiv ərintilər deyilir. Onun tərkibini təyin edək İstənilən temperaturda və verilmiş konsentrasiyada ərintinin tərkibini hal diaqramına əsasən təyin etmək olar. Bunun üçün verilmiş nöqtədən üfüqi xətt keçir mək lazımdır. Onun düşdüyü zona ərintinin struktur tərkibini gös tə rə cək dir. Ledeburit adlı evtektiv ərintiyə diaqramda C nöqtəsi uyğun gəlir. Bu nöq tədən keçirilən üfüqi xətt diaqram xətlərini E və F nöqtələrində kəsir. E nöq tə 31 sindən sonra austenit zonasına daxil oluruq. F nöqtəsi sementitə uyğun gəlir. Deməli, ledeburit austenit ilə sementitin mexaniki qarışığıdır. Tərkibində kar- bonun miqdari 4,3%dən az olan ərintilər evtektivəqədərki, 4,3%dən çox olan ərintilər isə evtektivdən sonrakı ərintilər adlanır. Evtektivdən sonrakı ərintilərin tərkibində karbonun miqdarı artıqlaması ilə olduğu üçün artıq karbon kristallaşaraq ilk növbədə dəmirlə kimyəvi birləşmə – sementit (maye ərintidən kristallaşır və ilkin sementit adlanır) əmələ gətirir. Kar- bonun ayrılması hesabına maye ərintinin tərkibi dəyişəcəkdir (o, karbonun miq- darına görə “kasıblaşır”). Tərkibində karbonun miqdarı 4,3%ə çatdıqdan sonra 0,1145 0 C temperaturda bərkiyir və ledeburit əmələ gətirir. Beləliklə, evtek tiv dən sonrakı çuqunlar ilkin sementit və ledeburitdən ibarət olacaqdır. Evtektivəqədərki ərintilərin tərkibində artıq qammadəmir olur ki, bu da austenitin bərk məhlulunu əmələ gətirən karbonu özündə 2%ə qədər həll edə bilir. Bu hal maye ərinti evtektiv tərkibə (4,3% karbon) çatana qədər davam edəcəkdir. Bundan sonra ərinti bərkiyərək ledeburit əmələ gətirəcəkdir. Belə liklə, kristallaşma prosesi bitdikden sonra 1145° temperaturda çuqun austenit ve ledeburitdən ibarət olacaqdır. Tərkibində karbonun miqdarı 2% ə qədər olan poladlar kristallaşdıqda yal- nız təmiz austenit ayrılır. Deməli, AE xəttindən aşağıda poladlar austenit struk- tura malikdir. Yoxlama üçün suallar: 1. Maye ərintinin kristallaşma prosesi necə gedir? Dənənin miqdarı nədən ası- lıdır? 2. Evtektiv ərintilər hansı struktura malikdir? Onlar hansı növ ərintilərə aiddir? 3. Tərkibində 4,3% karbon olan dəmirkarbon ərintilərinin tərkibi və xas sə ləri necədir? §4. Çuqunun və poladın alınması haqqında ümumi məlumat Metallar texnologiyasının metal və ərinti istehsalı üsullarının öyrə nil- məsi ilə məşğul olan sahəsi metallurgiya adlanır. Metalların ümumi təs ni fa tına uyğun olaraq, metallurgiya qara və əlvan metallar metallurgiyasına ayrılır. Məlum olduğu kimi, qara metallardan maşınqayırmada geniş istifadə edilir. Qara metallara təbiətdə geniş yayılmış və yüksək fizikimexaniki xassələrə malik olan dəmirin karbonlu ərintiləri – polad və çuqunlar daxildir. Odur ki, texnikada maşın detalları və konstruksiyalar hazılanmasında işlədilən müxtəlif materialların əsas növlərinin istehsal üsullarını nəzərdən keçirək. Çuqun əldə etmək üçün metallurgiya sobalarında emal ediləcək xam materiallar qarışığın- dan iba rət olan şixba hazırlamaq lazımdır. Çuqun istehsalı üçün hazırlanan şix 32 ba müəyyən nisbətdə götürülmüş dəmir filizindən, yanacaqdan və flüsdən iba rətdir. Dəmir filizi müxtəlif dəmir oksidlərindən ibarətdir. Çuqun əldə edilməsi prosesində filizlər dəmir mənbəyidir. Yanacaq ilkin materialların əri dilməsi üçün tələb olunan temperaturu təmin edir. Yanacaq karbonu həmçinin dəmir karbon ərintilərinin tərkibinə daxil olur. Flüs boş süxurların, yəni çuqun əldə etmək üçün lazım olan elemetlərin daxil olmadığı birləşmələrin ərimə tempera- turunu aşağı salmaq üçündür. Çuqun domna sobalarında əldə edilir. Çuqunu konvertorlarda, marten və elektrik sobalarında əridib polad əldə edirlər. Yoxlama üçün suallar: 1. Çuqun və poladın alınması prosesi nədən ibarətdir? 2. Polad və çuqunların əsas xassələri? 3. Poladı almaq üçün istifadə edilən ilkin material nədir? §5. Dəmir karbon ərintilərinin hal diaqramının xüsusiyyətləri Termiki emal prosesində polad və çuqunlarda nə kimi dəyişikliklər baş ver- diyini aydınlaşdırmaq üçün dəmirin karbonla ərintilərinin hal diaqramından istifadə etmək lazımdır. Məlum olduğu kimi, hal diaqramı müxtəlif konstruksiyalı komponentlərdən təşkil olunmuş ərintiləri qızdırdıqda və soyutduqda onlarda nə kimi dəyişik liklərin əmələ gəldiyini öyrənməyə imkan verir. Dəmirkarbon hal diaqramı (şəkil 14) dəmirin karbonla ərintilərinin soyu- dulma əyriləri əsasında qurumuşdur. Şəkil 14. Dəmirkarbon ərintilərinin hal diaqramı Yüklə 41,95 Kb. Dostları ilə paylaş:
|