З щðÀ ÀЬÀÉÅÂÀ лизàÌÀÍ B

54
§13. Xüsusi fiziki xassəyə malik poladlar və ərintilər
Maşın və mexanizmlərin bəzi detalları xüsusi fiziki xassələrə malik olmalı-
dır. Belə ki, bir çox cihazların detalları cihazın göctəricilərini sabit saxlamaq 
üçün  minimal  xətti  genişlənmə  əmsalına  malik  olmalıdır.  Elektrotexnikada 
nüvələri  və  transformatorları  hazırlamaq  üçün  yüksək  maqnit  keçiriciliyinə 
malik ərintilərdən istifadə edilir. Elektrik qızdırma qurğularının və reostatların 
elementlərini hazırlamaqdan  ötrü  yüksək  omik  metalların cihaz  göstəricisinin 
dəqiqliyinə təsir göstərə biləcək hallarda qeyri­maqnit götürülür.
Poladlar yuxarıda göstərilən bütün xassələri onlara əlavə olunan legirləyici 
qatqıların  hesabına  kəsb  edir.  Xüsusi  xassəli  poladlarda  legirləyici  qatqıların 
faizlə  miqdarı  çoxdur.  Onlardan  çoxu  mahiyyətcə  polad  olmayıb,  müxtəlif 
komponentlərin mürəkkəb ərintilərindən ibarətdir.
Xətti  genişlənmənin  temperatur  əmsalı  verilmiş  olan  ərintilər  aşağı  xətti 
genişlənmə əmsalına malikdir. Bunlar dəmirin nikel ilə 36 H, 42H və dəmirin 
nikel, kobalt və digər elementlərlə 29HK, 33HK, 47HD, 47HKP və s. markalı 
ərintiləridir.
Verilmiş elastik xassəli ərintilər (36 HXT Ö, 42HXTÖ, 40KHXMBYÖ və 
digər markalı) cihazların elastik elementlərinin, saat yaylarının, burulmuş yay-
ların  və  s.  hazırlanmasında  tətbiq  olunur.  Bu  ərintilərdə  rəqəm  nikelin  faizlə 
miqdarını (40 KHXMBTÖ markada­kobaltın), hərflər isə digər komponentləri 
göstərir.  Onların  miqdarı  markalanmır,  eləcə  də  dəmirin  miqdarı  göstərilmir. 
Yüksək  maqnit  keçiriciliyinə  malik  ərintilər  buna  oxşar  markalanır.  Onların 
markaları belədir:
– sabit maqnitlər – maqnit­bərk ərintilərdən (52 K10 Ф, 52 K11 Ф və b.) 
hazırlanır.
– yüksək xüsusi elektrik müqaviməti olan ərintilər – nikelin xromlu ərin ti­
sindən ibarətdir (X15 H60, X20 H80 və s.).
– yeyilməyə davamlı yüksək manqanlı Qatfild poladı (Q10 markalı) yerqa-
zan maşınların kürə dəyirmanları və digər tez yeyilən detalların işçi element lə­
rinin hazırlanmasında tətbiq olunur.
Yoxlama üçün suallar:
1.  Hansı kimyəvi elementlər ərintilərə yüksək elektrik müqaviməti xassəsi 
verir?
2.  Sabit  maqnitlər,  elektromaqnitlər  və  transformator  nüvələri  hazırlamaq 
üçün hansı poladlardan və ərintilərdən istifadə olunur?

---

55
V FƏSIL
 
METALLARIN TERMIKI VƏ KIMYƏVI-TERMIKI 
EMALI
 §1. Termiki emal haqqında ümumi məlumat
II fəsildə qeyd olunduğu kimi, poladın və çuqunun fiziki­mexaniki xassələri 
onların  kimyəvi  tərkibindən  asılı  olaraq  dəyişir.  Dənənin  ölçüləri  kiçildikcə 
metalların  və  ərintilərin  xassələri  yaxşılaşır.  Həmçinin  metal  materialların 
strukturunun bircinsliliyinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Deməli,  poladın  və  çuqunun  kimyəvi  tərkibini  və  ya  strukturunu  dəyiş­
məklə onların fiziki­mexaniki xassələrini yaxşılaşdırmaq olar.
Legirləyici kimyəvi elementlər daxil etmək hesabına dəmir­karbon ərin ti lə­
rinin  kimyəvi  tərkibinin  dəyişdirilməsi  yüksək  fiziki­mexaniki  göstəricilərə 
malik  müxtəlif  markalı  legirlənmiş  poladlar  və  çuqunlar  almağa  imkan  verir. 
Legirləyici  ərintilər  almaq  üçün  onların  tərkibinə  bahalı  və  defisit  elementlər 
əlavə etmək tələb olunur.
Poladın və çuqunun strukturunu dəyişməklə müəyyən hədd daxilində onla-
rın  fiziki­mexaniki  xassələrini  yaxşılaşdırmaq  iqtisadi  cəhətdən  əlverişlidir. 
Belə olduqda həmin məqsədlə daha sadə tərkibli ərintilər tətbiq etmək mümkün 
olacaqdır. Bu, istilik və ya termiki emal ilə əldə edilir.
Termiki  emal  ərintini  müəyyən  temperatura  qədər  qızdırmaqdan,  (böhran 
nöqtəsindən yuxarı) yenidən kristallaşma prosesi bitənə qədər həmin tempera-
turda saxlamaqdan və normal temperatura qədər müəyyən sürətlə soyutmaqdan 
ibarətdir.
Termiki emal prosesində ərintilərin yenidən kristallaşması bərk halda baş verir.
Poladın və çuqunun aşağıda göstərilən termiki emal növləri vardır: tablama, 
normallaşdırma, tabakəsiltmə və tablama.
Emalı asanlaşdırmaq üçün mexaniki emaldan öncə, eləcə də metala yüksək 
mexaniki xassələr vermək ücün mexaniki emaldan sonra pəstahlar istilik ema-
lından keçirilir. İstilik emalı maşınqayırmada geniş tətbiq olunur.
Poladın və çuqunun yüksək fiziki, kimyəvi və mexaniki xassələri istilik emalı 
zamanı  onların  üst  səthini  kimyəvi  elementlərlə  doydurmaq  hesabına,  kimyəvi 
tərkibini  dəyişdirmək  prosesi  ilə  əlaqələndirməklə  əldə  edilir.  Belə  prosesə 
kimyəvi­termiki emal prosesi deyilir. Sementləmə, azotlama, sianlama və diffu-
ziya metallama bu növ emala aiddir.
Hazırda birləşdirilmiş emal prosesləri də geniş yayılmağa başlamışdır. Onlar-
dan biri termomexaniki emaldır. Bu, metalın təzyiq altında qızğın emalının ter-
miki emal ilə birləşdirilməsindən ibarətdir.

---

56
Yoxlama üçün suallar:
1. Termiki və kimyəvi­termiki proseslərin mahiyyəti nədən ibarətdir?
2. Poladın və çuqunun fiziki­kimyəvi xassələrinə nə təsir göstərir? 
3. Termiki emal nə deməkdir?
 §2. Qızdırılma zamanı poladda baş verən çevrilmələr
Poladın fiziki­mexaniki xassələri onun strukturunun dəyişməsi ilə yaxşılaşır. 
Dəmir­karbon ərintilərinin hal diaqramını nəzərdən keçirsək görərik ki, poladın 
strukturunu dəyişmək üçün onu böhran nöqtəsindən yuxarıda qızdırmaq lazım-
dır. Bu zaman yenidən kristallaşma baş verir və əvvəlki struktur istə nilən isti qa­
mətdə dəyişir.
Termiki emal zamanı qızdırmanın əsas məqsədi poladın ilk strukturunu xır­
da dənəli aystenitə çevirməkdən ibarətdir.
Qızdırılma zamanı poladda baş veren prosesləri nəzərdən keçirək.
Normal temperaturda evtektoid polad perlit struktura malikdir. Onu qızdır-
dıqda 723°C temperaturda perlit aystenitə çevrilir.
Şəkil 18. Qızdırılma zamanı 
poladda çevrilmə
Ferrit+perlit strukturuna malik olan evtektoidə qədər poladlarda 723°C tem-
peraturda (Ac
1
 böhran nöqtəsi) perlitdə austenitə çevrilir. PS (Ac
1
 böhran nöq­
tələri) və GS (Ac böhran nöqtələri) xətləri arasındakı 
(şəkil 18) temperatur intervalında sonrakı qızdırılma 
zamanı ferrit austenitdə həll olur.
Ac
3
  nöqtəsındən  yuxarıda  austenit  strukturu 
olacaqdır.
Perlit  ikinci  sementit  strukturuna  malik  evte­
ktoiddən  sonrakı  poladlarda  Ac
1
  nöqtəsində  (SK 
xətti ) perlit aus tenitə cevrilir. SK xəttindən yuxarı 
temperaturtlarda  semetitin  austenit  üzə rində  olan 
(yuxarı böhran Ast ilə işarə olunur) nöq tələrə uyğun 
temperaturlarda bitir.
Kristallaşma  zamanı  əmələ  gələn  austenit  xır­
dadənəli  struktura  malik  olur.  Temperaturun  son-
rakı yüksəlmə prosesində və eləcə də uzun zaman 
saxlanma zamanı dənələrin böyüməsi kimi hal başla-
nır ki, bu da arzuolunmazdır. Buna görə də termiki emal zamanı qızdırılma Ac
3
, 
Ast və yaxud Ac
1
T böhran nöq tələrindən 30°­50° yuxarı temperaturlarda aparı-
lır və poladda baş verən çev ril mələr bitənə qədər müəyyən vaxt həmin tempe-
raturlarda saxlanılır.

---