54
§13. Xüsusi fiziki xassəyə malik poladlar və ərintilər
Maşın və mexanizmlərin bəzi detalları xüsusi fiziki xassələrə malik olmalı-
dır. Belə ki, bir çox cihazların detalları cihazın göctəricilərini sabit saxlamaq
üçün minimal xətti genişlənmə əmsalına malik olmalıdır. Elektrotexnikada
nüvələri və transformatorları hazırlamaq üçün yüksək maqnit keçiriciliyinə
malik ərintilərdən istifadə edilir. Elektrik qızdırma qurğularının və reostatların
elementlərini hazırlamaqdan ötrü yüksək omik metalların cihaz göstəricisinin
dəqiqliyinə təsir göstərə biləcək hallarda qeyrimaqnit götürülür.
Poladlar yuxarıda göstərilən bütün xassələri onlara əlavə olunan legirləyici
qatqıların hesabına kəsb edir. Xüsusi xassəli poladlarda legirləyici qatqıların
faizlə miqdarı çoxdur. Onlardan çoxu mahiyyətcə polad olmayıb, müxtəlif
komponentlərin mürəkkəb ərintilərindən ibarətdir.
Xətti genişlənmənin temperatur əmsalı verilmiş olan ərintilər aşağı xətti
genişlənmə əmsalına malikdir. Bunlar dəmirin nikel ilə 36 H, 42H və dəmirin
nikel, kobalt və digər elementlərlə 29HK, 33HK, 47HD, 47HKP və s. markalı
ərintiləridir.
Verilmiş elastik xassəli ərintilər (36 HXT Ö, 42HXTÖ, 40KHXMBYÖ və
digər markalı) cihazların elastik elementlərinin, saat yaylarının, burulmuş yay-
ların və s. hazırlanmasında tətbiq olunur. Bu ərintilərdə rəqəm nikelin faizlə
miqdarını (40 KHXMBTÖ markadakobaltın), hərflər isə digər komponentləri
göstərir. Onların miqdarı markalanmır, eləcə də dəmirin miqdarı göstərilmir.
Yüksək maqnit keçiriciliyinə malik ərintilər buna oxşar markalanır. Onların
markaları belədir:
– sabit maqnitlər – maqnitbərk ərintilərdən (52 K10 Ф, 52 K11 Ф və b.)
hazırlanır.
– yüksək xüsusi elektrik müqaviməti olan ərintilər – nikelin xromlu ərin ti
sindən ibarətdir (X15 H60, X20 H80 və s.).
– yeyilməyə davamlı yüksək manqanlı Qatfild poladı (Q10 markalı) yerqa-
zan maşınların kürə dəyirmanları və digər tez yeyilən detalların işçi element lə
rinin hazırlanmasında tətbiq olunur.
Yoxlama üçün suallar:
1. Hansı kimyəvi elementlər ərintilərə yüksək elektrik müqaviməti xassəsi
verir?
2. Sabit maqnitlər, elektromaqnitlər və transformator nüvələri hazırlamaq
üçün hansı poladlardan və ərintilərdən istifadə olunur?
55
V FƏSIL
METALLARIN TERMIKI VƏ KIMYƏVI-TERMIKI
EMALI
§1. Termiki emal haqqında ümumi məlumat
II fəsildə qeyd olunduğu kimi, poladın və çuqunun fizikimexaniki xassələri
onların kimyəvi tərkibindən asılı olaraq dəyişir. Dənənin ölçüləri kiçildikcə
metalların və ərintilərin xassələri yaxşılaşır. Həmçinin metal materialların
strukturunun bircinsliliyinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Deməli, poladın və çuqunun kimyəvi tərkibini və ya strukturunu dəyiş
məklə onların fizikimexaniki xassələrini yaxşılaşdırmaq olar.
Legirləyici kimyəvi elementlər daxil etmək hesabına dəmirkarbon ərin ti lə
rinin kimyəvi tərkibinin dəyişdirilməsi yüksək fizikimexaniki göstəricilərə
malik müxtəlif markalı legirlənmiş poladlar və çuqunlar almağa imkan verir.
Legirləyici ərintilər almaq üçün onların tərkibinə bahalı və defisit elementlər
əlavə etmək tələb olunur.
Poladın və çuqunun strukturunu dəyişməklə müəyyən hədd daxilində onla-
rın fizikimexaniki xassələrini yaxşılaşdırmaq iqtisadi cəhətdən əlverişlidir.
Belə olduqda həmin məqsədlə daha sadə tərkibli ərintilər tətbiq etmək mümkün
olacaqdır. Bu, istilik və ya termiki emal ilə əldə edilir.
Termiki emal ərintini müəyyən temperatura qədər qızdırmaqdan, (böhran
nöqtəsindən yuxarı) yenidən kristallaşma prosesi bitənə qədər həmin tempera-
turda saxlamaqdan və normal temperatura qədər müəyyən sürətlə soyutmaqdan
ibarətdir.
Termiki emal prosesində ərintilərin yenidən kristallaşması bərk halda baş verir.
Poladın və çuqunun aşağıda göstərilən termiki emal növləri vardır: tablama,
normallaşdırma, tabakəsiltmə və tablama.
Emalı asanlaşdırmaq üçün mexaniki emaldan öncə, eləcə də metala yüksək
mexaniki xassələr vermək ücün mexaniki emaldan sonra pəstahlar istilik ema-
lından keçirilir. İstilik emalı maşınqayırmada geniş tətbiq olunur.
Poladın və çuqunun yüksək fiziki, kimyəvi və mexaniki xassələri istilik emalı
zamanı onların üst səthini kimyəvi elementlərlə doydurmaq hesabına, kimyəvi
tərkibini dəyişdirmək prosesi ilə əlaqələndirməklə əldə edilir. Belə prosesə
kimyəvitermiki emal prosesi deyilir. Sementləmə, azotlama, sianlama və diffu-
ziya metallama bu növ emala aiddir.
Hazırda birləşdirilmiş emal prosesləri də geniş yayılmağa başlamışdır. Onlar-
dan biri termomexaniki emaldır. Bu, metalın təzyiq altında qızğın emalının ter-
miki emal ilə birləşdirilməsindən ibarətdir.
56
Yoxlama üçün suallar:
1. Termiki və kimyəvitermiki proseslərin mahiyyəti nədən ibarətdir?
2. Poladın və çuqunun fizikikimyəvi xassələrinə nə təsir göstərir?
3. Termiki emal nə deməkdir?
§2. Qızdırılma zamanı poladda baş verən çevrilmələr
Poladın fizikimexaniki xassələri onun strukturunun dəyişməsi ilə yaxşılaşır.
Dəmirkarbon ərintilərinin hal diaqramını nəzərdən keçirsək görərik ki, poladın
strukturunu dəyişmək üçün onu böhran nöqtəsindən yuxarıda qızdırmaq lazım-
dır. Bu zaman yenidən kristallaşma baş verir və əvvəlki struktur istə nilən isti qa
mətdə dəyişir.
Termiki emal zamanı qızdırmanın əsas məqsədi poladın ilk strukturunu xır
da dənəli aystenitə çevirməkdən ibarətdir.
Qızdırılma zamanı poladda baş veren prosesləri nəzərdən keçirək.
Normal temperaturda evtektoid polad perlit struktura malikdir. Onu qızdır-
dıqda 723°C temperaturda perlit aystenitə çevrilir.
Şəkil 18. Qızdırılma zamanı
poladda çevrilmə
Ferrit+perlit strukturuna malik olan evtektoidə qədər poladlarda 723°C tem-
peraturda (Ac
1
böhran nöqtəsi) perlitdə austenitə çevrilir. PS (Ac
1
böhran nöq
tələri) və GS (Ac böhran nöqtələri) xətləri arasındakı
(şəkil 18) temperatur intervalında sonrakı qızdırılma
zamanı ferrit austenitdə həll olur.
Ac
3
nöqtəsındən yuxarıda austenit strukturu
olacaqdır.
Perlit ikinci sementit strukturuna malik evte
ktoiddən sonrakı poladlarda Ac
1
nöqtəsində (SK
xətti ) perlit aus tenitə cevrilir. SK xəttindən yuxarı
temperaturtlarda semetitin austenit üzə rində olan
(yuxarı böhran Ast ilə işarə olunur) nöq tələrə uyğun
temperaturlarda bitir.
Kristallaşma zamanı əmələ gələn austenit xır
dadənəli struktura malik olur. Temperaturun son-
rakı yüksəlmə prosesində və eləcə də uzun zaman
saxlanma zamanı dənələrin böyüməsi kimi hal başla-
nır ki, bu da arzuolunmazdır. Buna görə də termiki emal zamanı qızdırılma Ac
3
,
Ast və yaxud Ac
1
T böhran nöq tələrindən 30°50° yuxarı temperaturlarda aparı-
lır və poladda baş verən çev ril mələr bitənə qədər müəyyən vaxt həmin tempe-
raturlarda saxlanılır.
Dostları ilə paylaş: |