63
Cədvəl 6
Markası
Misin miqdarı (%)
Verilən markalı misin təyinatı
M 00 bk
M0
M0 b
M1
M1r
M2
M2r
M3
M3r
M4
99,99
99,95
99,97
99,90
99,90
99,70
99,70
99,50
99,50
99,00
Katodlar, yarımfabrikatlar
Katodlar, külçələr, yarımfabrikatlar
Külçələr, yarımfabrikatlar
Katodlar, külçələr,yarımfabrikatlar
Yarımfabrikatlar
Yarımfabrikatlar
Yarımfabrikatlar
Yarımfabrikatlar
Yarımfabrikatlar
Töküklər, külçələr
Mis markasının işarəsındə “b” hərfi “oksigensiz”, “r” hərfi isə turşulaşdırılmış mənasını verir.
Yoxlama üçün suallar:
1.
Misin xassələri, alınması, markalanması və tətbiqi haqqında danışın?
2. Qara mis nədir?
3. Misdən elektrik qızdırıcı cihahazları üçün spiral düzəltmək olarmı?
§2. Mis-sink ərintiləri (bürünc)
Misin xeyli hissəsindən mis ərintiləri almaq üçün istifadə olunur. Mis əsaslı
ərintilərdən ən cox yayılanı bürüncdür.
Bürünc – tərkibində az miqdarda başqa elementlər olan misin sinklə ərin
tisidir. Bürünc misə nisbətən daha yüksək möhkəmliyə malik olmaqla bərabər,
misə xas olan bütün müsbət xassələrə malikdir. Misdən fərqli olaraq, bürünc
kəsmə ilə yaxşı emal olunur, yaxşı tökmə xassələri vardır. Bundan başqa, bürünc
misə nisbətən ucuzdur. Tərkibində 38%ə qədər sink olan bürünc misə nisbətən
yüksək plastikliyə, bir qədər artıq möhkəmliyə malik olur. Sinkin miqdarını 38%
dən çox artırdıqda bürüncün bərkliyi artır, tökmə xassələri və kəsmə emalı yaxşı-
laşır, lakin plastikliyi aşağı düşür. Tərkibində 45%dən çox sink olan bürünc yük
sək kövrəkliyə görə tətbiq edilmir.
Komponentlərin sayından asılı olaraq, bürünc sadə (ikiqat) və xüsusi (çox
komponentli) bürünclərə ayrılır. Başqa rəngli metal ərintilər kimi bürünc də
emalına görə iki sinfə bölünür:
Tökmə üsulu – bunda məmulat tökmə üsulu ilə alınır.
Təzyiqlə emal üsulunda (deformasiya olunanlar) bunlardan yayma, döymə,
ştamplama və s. yollarla müxtəlif yayımfabrikatlar alınır.
Sadə bürünclər yalnız mis və sinkdən ibarətdir.
Onların markalanma prinsipi aşağıdakı kimidir: markanın qarşısında £ (bürünc)
hərfi, ondan sonra faizlə misin miqdarını göstərən rəqəm durur.
64
Misal ücün, £ 85 – tərkibində 85 % mis və cox plastikliyə malik olan 8 mar-
kalı bürüncdür.
Yüksək plastikliyə malik olduğuna görə sadə bürünc təzyiqlə emal edilir.
Bəzi sadə bürünclərin markaları və onların mexaniki xassələri 7ci cədvəldə
verilmişdir.
Cədvəl 7
Sadə bürünclər (tabı alınmış)
Markası
Mexaniki
xassələri
Təxmini təyinatı
B
b% HB
MH/M
2
L 96
240
24
50
Lentlər, zollar, borular
490
270
27
45
53
Üzlük təbəqələr və lentlər, zollar,
fasonlu profillər
L68
300
30
55
62
Zollar, təbəqələr, lentlər, borular və məftillər
A(A)63
330
33
49
56
Zollar, təbəqələr, lentlər, borular, məftillər
Xüsusi bürünclərin tərkibində, mis və sinkdən başqa onun mexaniki xassə
lərini və korroziyayadavamlılığını yaxşılaşdıran 1dən 11%ə qədər müxtəlif
legirləyici elementlər daxil olur. Xüsusi bürünclər və legirləyici elementlər
ücün aşağıdakı işarələr qəbul olunmuşdur: qalay – O, qurğuşun – C, dəmir – F,
manqan – Mts; nikel – H; silisium – K; alüminium – A; arsen – Ms.
Alüminium, manqan və nikel bürüncün mexaniki xassələrini və korroziya-
yadavamlılığını yaxşılaşdırır. Qurğuşun bürüncün sürtünmə əleyhinə xassə lə
rini və kəsmə ilə emalını yaxşılaşdırır. Silisiumlu bürünclər yüksək korroziya-
yadavamlılığa və yaxşı qaynaq qabiliyyətinə malikdir. Qalay və arsen dəniz
suyunda bürüncün korroziyaya qarşı dözümlülüyünü artırır, dəmir alüminium
və manqan ilə birlikdə bürüncə yüksək mömkəmlik və bərklik verir.
Xüsusi bürünclər markalandıqda £ hərfindən sonra legirləyici elementləri
şərti ifadə etmək ücün qəbul olunmuş hərflər yazılır.
Misin orta miqdarını göstərən birinci rəqəmdən sonra uyğun legirləyici ele-
mentin faizlə miqdarını göstərən rəqəm yazılır.
Bəzi xüsusi bürünclərin markaları və təyini 8ci cədvəldə verilmişdir.
65
Cədvəl 8
Xüsusi bürünclər
Markası
Mexaniki xassələri
Təxmini təyinatı
B
V, %
HB
MKm
2
KQ/
MM
2
Tökmə bürünclər
LC591
(ЛС 591)
200
20
20
90
Yastıq butulkaları,fasonlu tökmə
LK 803L
(ЛК 803Л)
300
30
15
110
Tökmə armatur,dişli carxlar,gəmi
hissələri
LMtsOS58
222
(ЛмцОС58222)
300
30
6
100
Dişli carxlar ücün
Təzyiqlə
emal olunan bürünclər
LK803
(ЛК803)
300
30
58
Döymə və
stamplama
Döymə və stamplama
LJMts5911
(ЛЖМц5911)
450
45
50
Məftillər, zollar, çubuqlar, təbəqələr,
borular.
LA772
(ЛА772)
400
40
55
60
Borular, kondensator boruları və
cubuqları
Yoxlama üçün suallar:
1. Sadə və xüsusi bürünclər arasında nə fərq var?
2. Sinkin faizlə miqdarı bürüncün xassələrinə necə təsir göstərir?
3. Tökmə bürünclər və təzyiq altında emal olunan bürünclər arasındakı fər qi
deyin.
§3. Qalaylı tunc
Bürüncdən əlavə,texnikada mis ərintidəntuncdan da cox geniş istifadə olunur.
Bürüncdən başqa bütün mis ərintiləri tunc adlanır. Kimyəvi tərkibinə görə tunclar
qalaylı və qalaysız tunclara ayrılır. Texnoloji xassələrinə görə tuncları deformasiya
olunan və tökmə tunclara ayırmaq olar. Tuncun markalanma prinsipi asağıdakı
kimidir: əvvəlində Br (Br) (bronzatunc) hərfi olur, ondan sonra faizlə miqdarını
göstərməklə legirləyici elementlərin hərfi işarələri qoyulur. Misal üçün, Br OÜS3
125 markasının tərkibində 3% qalay, 12% sink, 5%
qurğuşun, qalanı isə mis olur.
Qalaylı tunclar misin qalayla ərintisindən ibarətdir. Qalaylı tunclar yüksək
mexaniki, tökmə və antifriksion xassələrə malikdir, onlar korroziyaya davamlı-