З щðÀ ÀЬÀÉÅÂÀ лизàÌÀÍ B

120
lehimlər əsasını qalay və qurğuşun təşkil edən, ərimə temperaturu aşağı – 180­
300ºC həd dində olan xəlitələrdən ibarətdir. Yumşaq lehimlərin tərkibi və işlənmə 
sahələri aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.
Lehimin 
markası
Lehimin tərkibi 
%
Ərimə temperaturu,
(C º) dərəcə ilə
İşlədilmə sahəsi
qalay sürmə
başla-
ması
qurtarması
POS­90
(noc­99) 89­90
0,1­
0,15
183
222
Yeyinti qablarının daxili tikişlərinin 
lehimlənməsi
POS­40
(noc­40) 39­40 1,5­2,0
183
235
Bürünc detalların və mis məftillərin 
lehimlənməsi
POS­30
(noc­30) 29­30 1,5­2,0
183
256
Bürünc və mis detalların, radiatorların 
lehimlənməsi
POS­18
(noc­18) 17­18 2,0­2,5
183
277
Qurğuşundan, bürüncdən və sink qatı ilə 
örtülmüş poladdan hazırlanmış detalların 
lehimi
Qalay­qurğuşun lehimlərinə xüsusi xassələr vermək üçün stibium, bismut, 
kadmium, gümüş əlavə edirlər. Stibium da gümüş kimi qalay­qurğuşun lehim­
lərin ərimə temperaturunu azaldır. Stibium lehimin bərkliyini və möhkəmliyini 
artırır, lakin eyni zamanda özlülüyünü azaldır.
Qalay­qurğuşun lehimlərin markası hərflə və rəqəmlə işarə edilir. Məsə lən: 
POS­90 markasında P – lehim (pripoy), O – qalay (olovo)
S – qurğuşun (svinets) 90 rəqəmi isə lehimin tərkibində 90% qalay, qalanı-
nın isə qurğuşun olduğunu göstərir.
POS – 4­6 markalı lehimlərin tərkibində 4% qalay, 6% stibium var, qalanı 
isə qurğuşundur.
Yumşaq lehimləri diametri 3­5 mm olan çubuq, məftil parçası, içərisində flüs 
doldurulmuş  boru,  habelə  toz  və  lehim  tozunun  flüslə  qatışığından  ibarət  olan 
pasta halında hazırlayırlar.
Bərk lehimlər ərimə temperaturu 700º­1100ºC olan çətinəriyən metal və xəli­
tələrdən ibarətdir. Belə lehimlər çox möhkəm birləşdirmə alınması tələb edil dikdə 
istifadə edilir.
Bərk lehim kimi mis­sink və gümüş xəlitələrindən istifadə olunur.
Bərk lehimlərin tərkibi və işlənmə sahəsi aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir:

---

121
Lehimin 
markası
Lehimin 
tərkibi %
Ərimə temperaturu 
Cº
İşlənmə sahəsi
Mis
Sink
PMTS­36
(ПМЦ­6) 34­38 66­62
833
Tərkibində 68%­dən çox mis olmayan 
bürünclərin lehimlənməsi
PMTS­48
(ПМЦ­
48)
46­50 54­50
850
Tərkibində 68%­dən çox mis olan 
xəlitələrin lehimlənməsi
PMTS­54
(ПМЦ­
54)
52­56 48­44
870
Misin, tuncun və poladın lehimlənməsi
Mis­sink lehimlərini (ПМЦ) PMTS hərfləri və lehimin tərkibində misin miq-
darını  bildirən  rəqəmlə  işarə  edirlər.  Məsələn:  (ПМЦ­36)  PMTS­36  markası, 
tərkibində 36% mis, qalan 64%­i isə sink olan mis­sink lehimini göstərir.
Bərk lehimlər yayma və ya çubuqlar şəklində buraxılır. Hazır lehim əvəzinə 
lazım gəldikdə təbəqə bürüncdən və ya latun məftildən istifadə edilir.
Çuqunu lehimləmək üçün istifadə olunan lehimin tərkibində 50% mis 1­oksid 
və 50% bura vardır. Bunu suda hazırlanmış pasta halında tətbiq edirlər.
Xüsusi  elementlərlə  legirləndirilmiş  paslanmayan  poladların  lehimlənməsi 
müəyyən çətinlik törədir, belə ki, peçdə qızdırarkən legirləyici elementlər oksi­
genlə reaksiyaya girdiyindən poladın səthində oksidləşmə baş verir. Oksid qatını 
kənar etmək və onun qarşısını almaq üçün müxtəlif flüs materiallardan istifadə 
edilir.  Paslanmayan  poladları  (ПС
р
­44)  PS
r
­44  və  ya  (ПЖ­C4)  PJ4  markalı 
lehimlərlə lehimləyirlər.
Bərk xəlitələrdən hazırlanmış lövhələri mis əsaslı xəlitələrdən istifadə etməklə 
lehimləyirlər.
Alüminiumun və alüminium xəlitələrinin lehimlənməsi havada, xüsusilə qız-
dırıldıqda detalların səthində çətin əriyən oksid pərdəsi əmələ gəldiyindən xeyli 
çətindir. Buna görə də alüminiumu və onun xəlitələrini lehimləmək üçün alümi-
nium əsaslı lehimlərdən istifadə edilir. Lehimləmədən əvvəl alüminium detalla-
rının səthini qələvilərlə aşındırmaqla təmizləyir, sonradan suda yumaqla nitrat 
turşusunda parlaqlaşdırırlar. Təmizlədikdən sonra detalları lehimləmək üçün elə 
yığırlar  ki,  aralarında  0,1­0,3  mm  ara  boşluğu  qalsın,  bundan  sonra  lehim­
ləməyə başlayırlar.
Flüslər  –  lehimləmə  prosesində  metalı  oksidləşmədən  qoruyan  kimyəvi 
maddələrdir.
Flüs maddəsi oksidlərlə birləşir və şlak halında lehimin üzünə çıxır. Nəti­
cədə lehim birləşdirilən yeri fasiləsiz olaraq isladır və ara boşluğunu doldurur-
lar, bu isə keyfiyyətli birləşmə üçün əsas amillərdən biridir.
Yumşaq  lehimlərlə  işlədikdə  flüs  kimi  sink­xloriddən,  naşatırdan,  kanifol-
dan və s. istifadə edilir.

---

122
Belə  flüsləri  təsir  xarakterinə  görə  3  qrupa  bölmək  olar.  Turşu  flüslərin 
(sink­xlorid,  15­85  markalı  pasta  və  s.)  tərkibində  oksid  pərdəsini  həll  edən 
sərbəst  xlorid turşusu vardır. Turşu flüslərin nöqsan cəhəti ondan ibarətdir ki, 
lehim tikişi korroziyaya uğrayır. Buna görə də lehimləmədən sonra tikişi neyt-
rallaşdırmaq və diqqətlə yumaq lazımdır. 
Sink­xlorid turşusu almaq üçün xırda doğranmış bir hissə sinki beş hissə xlo-
rid turşusunda həll edirlər.
Elektrik­radio aparatlarını quraşdırarkən turşu flüslərdən istifadə olunması 
qəti qadağandır.
1.  Aktivləşdirilmiş  flüslərin  tərkibinə  kanifoldan  əlavə,  kanifol  flüslərin 
fəal lığını artıran aktivləşdiricilər də daxildir.
2. Turşusuz flüslərdən aşağıdakıları göstərmək olar:
– kanifol;
– parafin;
– qliserin;
– piy və yağlar.
Kanifol – qatranın quru distilləsində alınan maddədir. Kanifolun üstün cəhəti 
lehim tikişində korroziya əmələ gətirməməsidir. Elektrik – radio aparatlarında 
lehimləmə üçün kanifoldan geniş istifadə edilir.
Kanifol  flüslər  toz,  spirtdə  həll  olunmuş  məhlul,  pasta,  həb  halında  tətbiq 
edilir, həmçinin lehimlə birlikdə hazırlanır.
Naşatır, bura və bor turşusu flüslərindən də istifadə edilir.
§2. Yapışdırıcı və büzücü tərkiblər
Tərpənməyən və ayrılmayan birləşmələri yığmaq üçün son vaxtlarda yapış-
dırma metodundan istifadə edilir.
Müxtəlif  materialları  möhkəm  birləşdirmək  qabiliyyəti  olan  təbii,  yaxud 
sintetik maddələrə yapışqan deyilir.
Yapışqanlar aşağıdakı xassələrə malik olmalıdır:
– yaxşı adgeziya (yapışma) xassəsinə;
– uzunömürlülüyə, dözümlülüyə;
– minimal sıxlaşma xassəsinə;
– tələb edilən özlülüyə.
Yapışdırmaqla birləşdirmənin üstün cəhətləri bunlardır:
– yapışdırılan elementlərin xarici səthi hamar alınır;
– yapışqanla yaradılan kiplik daha yaxşı olur.
Bu üsul təyyarələrdə, raketlərdə və digər metal­konstruksiya elementlərinin 
yapışdırılmasında daha çox istifadə edilir.
Termoreaktiv polimer əsasında alınan yapışqanlar (fenol ­ formaldegid, kar-
bamid, epoksid yapışqanı və s.) bərkiyən yapışqanlı birləşmələrin yüksək dərə­
cədə möhkəmliyini, istiliyə və suyadavamlılığını təmin edir.

---

123
Qeyri­metal  materialları  metala  yapışdırmaq  üçün  istiliyə  davamlı  olan 
müxtəlif markalı (məsələn, İPЭ­9, BFK­9, ЭF­9, K­105 və s.) yapışqanlardan 
istifadə edilir.
BF­2, BF­4, BF­6 yapışqanları ilə ən müxtəlif materialları istənilən uyğun-
luqla yapışdırmaq olar.
BF­4 yapışqanı parçaları, fetri, keçəni, rezini yapışdırmaq üçün işlədilir.
BF yapışqanlarını hermetik bağlanmış şüşə butulkalarda, yaxud tübiklərdə 
saxlayırlar.
Epoksid yapışqanlarını ЭD­5 və ЭD­6 epoksid qatranları əsasında hazırla-
yırlar. Yapışqanın tərkibinə bərkidici,plastifikator və doldurucu qatırlar.
Epoksid  yapışqanlarla  metalları,  şüşəni,  keramikanı,  təbəqəli  plas tik lə ri, 
şüşə plastikləri və s. yapışdırırlar.
Silisium­üzvi birləşmələr əsasında alınan yapışqanlar – BK­2, BK­8, BK­10, 
BK­15 yapışqanları və s. digər yapışqanlara nisbətən istiliyə daha çox davamlı-
dır.
Yapışqanlar yüksək temperaturda bərkiyir, yağın və benzinin təsirinə davam-
lıdır, yüksək dielektrik xassələrə malikdir, metalların korroziyasına səbəb olmur.
Detalların  konstruksiyasindan,  yapışdırılan  materialların  və  yapışqan  mar-
kalarının müxtəlifliyindən asılı olaraq yapışqanla birləşdirmənin texnoloji pro-
sesi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
– səthlərin yapışdırılmaya hazırlanması;
– səthlərə yapışqan yaxılması;
– yapışqan yaxıldıqdan sonra gözlənməsi;
– tikişin yapışqan artığından təmizlənməsi;
– birləşdirmənin keyfiyyətinə nəzarət edilməsi.
Şpatlyovka  (zamaska)  qrunt,  həlledici,  piqment  və  doldurucunun  (təbaşir, 
kaolin) qatışığından ibarət maye yaxud pastadır.
Şpatlyovkadan rənglənəcək səthləri hamarlamaq üçün istifadə edilir.
Doldurucular incə dispers mineral toz olub, piqmentlərə qənaət etmək, onlara 
möhkəmlik, turşuyadavamlılıq və digər xassələr vermək üçün boya tərkiblərinə 
qatılır. Dolduruculara aşağıdakılar aiddir:
– tozvari kvars;
– üyüdülmüş talk;
– kaolin;
– asbest tozu və s.
Həlledicilər boya tərkiblərinə lazımi yağlılıq konsentrasiyası verir.

---

124
ƏDƏBIYYAT
1. F.D.Gelin, E.İ.Krupitski, İ.P.Poznyak. Materialşünaslıq. 
    “Maarif” nəşriyyatı. Bakı, 1983.
2.  Y.Q.Vonoqradov, S.S.Orlov, L.A.Popova.
     “Çilingər­santexniklər, çilingər­quraşdırıcılar, inşaatmaşınlarının maşi nis t­
ləri üçün Materialşünaslıq. Maarif, 1983.
3. V.A.Dubrovksi “Materialşünaslığın əsasları”. 
    Azərtədrisnəşr, Bakı 1963.
4. “Справочник по електротехническим материалом”.
     В. 3т.т. 2/нод ред. Ю.В.Коричкого и др.
     М. Энергоатомиздат 1987.
5. В.В.Пасенков, Н.П.Богородиский, Б.М.
    Тараев. “Електротехнические материал”.
    Л. Энергоатомиздат. Ленинград. 1985. 
6. “Сравочник по електротехническим материалом”. 
    В. 3т.т/нод. ред. Ю.В.Коричкого и др.
    Ленинград, 1988.

---

125
MÜNDƏRICAT 
Giriş.....................................................................................................................3
I HISSƏ
I Fəsil. Metallar, ərintilər və onların xassələri haqqında əsas məlumat
§1. Qara və əlvan metallar ..................................................................................4
§2. Metalların kristal quruluşu ............................................................................5
§3. Kristal quruluşlu cisim kimi metalların xüsusiyyətləri .................................7
§4. Metalların kristallaşma prosesi. ....................................................................8
§5. Dənənin ölçüsünə və formasına təsir edən faktorlar ...................................10
§6. Makro­ və mikroanaliz. ...............................................................................11
§7. Rentgen analizi  ...........................................................................................13
§8. Metalların və ərintilərin xassələrinin təsnifatı ............................................14
§9. Sıxlıq və xüsusi çəki ...................................................................................15
§10. Ərimə temperaturu ....................................................................................16
§11. İstilik xassələri ..........................................................................................17
§12. Elektrikkeçirmə və elektrik müqaviməti. ..................................................19
§13. Metalların bərkliyi haqqında ümumi məlumat. ........................................20
§14. Dartılmaya statik sınaq .............................................................................21
§15. Korroziyaya davamlılıq ............................................................................22
§16.  Tablanmış polad kürəciyi batırmaqla möhkəmlik sınağı 
        (Brinell metodu)  .......................................................................................24
§17. Almaz konusu batırmaqla bərklik sınağı (Rokvel metodu) ......................27
II Fəsil. Ərintilər haqqında əsas məlumatlar
§1. Ərintilərin daxili quruluşu .......................................................................... 28
§2. Ərintilərin kristallaşması ............................................................................ 29
§3. Maye ərintilərin kristallaşma prosesi. ........................................................ 30
§4. Çuqunun və poladın alınması haqqında ümumi məlumat.  ........................ 31
§5. Dəmir karbon ərintilərinin hal diaqramının xüsusiyyətləri ........................ 32
§6. Dəmir­karbon ərintilərin strukturları. ........................................................ 34
III Fəsil. Çuqunlar
§1. Çuqunun tərkibi və növləri ........................................................................ 35
§2. Təkrar emal çuqunu ................................................................................... 36
§3. Tökmə çuqun.............................................................................................. 37
§4. Çuqunun digər növləri. .............................................................................. 39
§5. Çuqunun istehsalı. ...................................................................................... 40
IV Fəsil. Poladlar
§1. Polad istehsalı haqqında ümumi məlumat. ................................................ 41
§2. Polad istehsalında Bessemer və Tomas üsulları. ........................................ 42

---

126
§3. Marten üsulu ilə polad istehsalı  .................................................................43
§4. Elektrik sobalarında polad istehsalı ............................................................44
§5. Qövs elektrik sobalarında polad istehsalı ...................................................45
§6. Poladın tökülməsi........................................................................................46
§7. Poladların təsnifatı. .....................................................................................48
§8. Karbonlu alət poladı. ...................................................................................49
§9. Legirlənmiş poladlar  ..................................................................................50
§10. Legirlənmiş poladların təsnifatı və markalanması ....................................51
§11. Legirlənmiş konstruksiya poladı ...............................................................52
§12. Tezkəsən poladlar. .....................................................................................53
§13. Xüsusi fiziki xassəyə malik poladlar və ərintilər. .....................................54
V Fəsil. Metalların termiki və kimyəvi-termiki emalı
§1. Termiki emal haqqında ümumi məlumat ................................................... 55
§2. Qızdırılma zamanı poladda baş verən çevrilmələr ..................................... 56
§3. Qızdırıcı qurğular ....................................................................................... 57
§4. Termiki emal aqreqatları ............................................................................ 58
§5. Kimyəvi­termiki emal prosesinin mahiyyəti. ............................................ 59
§6. Boz çuqun töküyünün termiki emalı. ......................................................... 60
§7. Döymə çuqunun alınması. ......................................................................... 61
VI Fəsil. Əlvan metallar və onların ərintiləri
§1. Mis ............................................................................................................. 62
§2. Mis­sink ərintiləri (bürünc) ........................................................................ 63
§3. Qalaylı tunc ................................................................................................ 65
§4. Xüsusi tunclar. ............................................................................................ 67
§5. Alüminium  ................................................................................................ 69
§6. Tökmə alüminium ərintiləri. ...................................................................... 70
§7. Deformasiya olunan alüminium ərintiləri. ................................................. 71
§8. Maqnezium və onun ərintiləri. ................................................................... 73
§9. Titan və onun ərintiləri. .............................................................................. 75
VII Fəsil. Bərk ərintilər və mineral - keramika materialları 
§1. Bərk ərintilərin xassələrinin təyinatı.  ........................................................ 76
§2. Bişirilmiş bərk ərintilərin istehsalı. ............................................................ 77
§3. Titan­volframlı və titan­tantal­volframlı bərk ərintilər. ............................. 78
VIII Fəsil. Qeyri-metal materillar
§1. Plastik kütlələr haqqında ümumi məlumat ................................................ 79
§2. Əlaqələndirici materiallar .......................................................................... 80
§3. Plastik kütlələrin əsas komponentləri  ....................................................... 81
§4. Plastik kütlələrdən məmulat emal edilməsi üsulları .................................. 82
§5. Abraziv materiallar  .................................................................................... 82

---

127
II HISSƏ
I Fəsil. Elektrotexniki materialların əsas parametrləri 
§1. Elektrik parametrləri .................................................................................. 84
§2. Elektrik keçiriciliyi .................................................................................... 85
§3. Elektrik möhkəmliyi .................................................................................. 86
§4. Mexaniki parametlər .................................................................................. 87
§5. İstilik parametrləri ...................................................................................... 88
§6. Fiziki­kimyəvi parametrləri ....................................................................... 90
II Fəsil. Dielektriklər
§1. Dielektrik materialların təsnifatı .................................................................91
§2. Qazvari dielektriklər ...................................................................................92
§3. Maye dielektriklər .......................................................................................93
§4. Sintetik maye dielektriklər ..........................................................................94
§5. Bərk üzvi dielektriklər ................................................................................95
§6. Elektroizolyasiya lakları .............................................................................97
§7. Kompaundlar ...............................................................................................97
§8. Lifli elektroizolyasiya materialları ..............................................................98
§9. Elektroizolyasiya plastik kütlələri ...............................................................98 
§10. Laylı plastik elektroizolyasiya materialları ...............................................99
§11. Elektroizolyasiya rezinləri ........................................................................99
§12. Bərk qeyri­üzvi dielektriklər .................................................................. 100
III Fəsil. Keçirici material və məmulatlar 
§1. Keçirici materialların əsas xüsusiyyətləri. ............................................... 102
§2. Yüksək keçiriciliyə malik materiallar ...................................................... 104
§3. Xüsusi müqaviməti az olan keçirici materiallar ....................................... 106
§4. Xüsusi müqaviməti çox olan keçirici materiallar .................................... 109
§5. Elektrokömür materialları və məmulatları ............................................... 110
IV Fəsil. Yarımkeçirici materiallar 
§1. Yarımkeçirici materialların əsas xüsusiyyətləri ....................................... 110
§2. Əsas yarımkeçirici materiallar ................................................................. 112
V Fəsil. Maqnit materiallar 
§1. Maqnit materialların əsas xüsusiyyətləri ................................................. 113
§2. Maqnit yumşaq materiallar ...................................................................... 115
§3. Maqnit bərk materiallar ............................................................................ 117
§4. Ferritlər .................................................................................................... 118
VI Fəsil. Köməkçi materiallar
§1. Lehim və flüslər ....................................................................................... 119
§2. Yapışdırıcı və büzücü tərkiblər ................................................................ 122

---

Buraxыlыøa mяsul  SEVИL ИSMAYЫLOVA
Раê о Ð ЩИЛ Щ Ñ Í ÂÀ
Texnèkè redaktor ÝЦЛÒ ÊИÍ ÉÓÑИÔ ÂÀ
Ñяhifяlяéèúi  ÊЦÁÐÀ Á Ä Л ÂÀ
Äèçаéн ÅЛШ Í ÃÓÐÁÀÍ Â
Ê
о Ô ÐИÄ Ñ Ì Ä ÂÀ
orrekt
Nяøriyyat direktoru  RAS M MЦZ FF RL
И
И
ЛИЗÀÌÀÍ ЛИЩÅÉÄ Ð
Ш
оüë
BABA OV
G
B NN TOVA
ЦЛÍÀРЗÀЩИÄ
И
ыçы
Ìöяëëèôëя :
Ôèçèêè ÷а я я è 8,0.  Ñèôа èø 12 073. Òè аж 1500
Z
A AYEVA
ЩÐÀ Á ШИÐ
Ь
ыçы
Ча а èìçаëанìыø ы : 29.12.2012. Ôо ìа 70 100 1/16. ô ÷а ы.