З щðÀ ÀЬÀÉÅÂÀ лизàÌÀÍ B

102
Mineral dielektriklər. Mineral dielektriklər (mineral elektroizolyasiya mate-
rialları) süxur (mərmər,talk­xlorit və asbest), yaxud süni material (asbest­sement) 
şəklində  tətbiq  olunur.  Mineral  dielektriklərin  bu  qrupu  elektrik  qövs lərinə 
yüksək dərəcədə dayanıqlığı və yüksək mexaniki xassələri ilə fərqlənir. Mərmər 
və  talk­xloritdən  lövhə  şəklində  hazırlanmış  elektroizolyasiya  məmu latlarından 
kəsən  açarları  və  alçaq  gərginlikli  çevirgəclərin  panelləri  və  elektroizolyasiya 
bünövrələrin hazırlanması üçün istifadə edilir.
Asbest  sementdən  hazırlanmış  elektroizolyasiya  məmulatları  lövhələrdən, 
bünövrələrdən,  arakəsmələrdən  və  qığılcımsöndürən  kameralardan  ibarətdir. 
Bir çox halda mineral dielektrikləri onlara parafin, bitum, stirol və s. hopduran-
dan sonra tətbiq edirlər.
Dielektriklərin polyarlaşması. Elektrik sahəsinin təsiri altında dielektrikin 
bağlı yüklərinin kiçik məsafədə yerdəyişməsi polyarlaşma adlanır. Polyarlaşma 
dielektrikin istənilən həcm elementində elektrik momenti yaradır.
Müxtəlif  materialların  elektrik  sahəsində  polyarlaşma  qabiliyyətini  nisbi 
dielektrik nüfuzluğu kəmiyyəti xarakterizə edir. Bu kəmiyyət polyarlaşma pro-
sesini xarakterizə edən makroskopik parametr olub, dielektriki olan kondensa-
torun tutumuna görə hesablanır.
Polyarlaşmanın 2 növü var:
1.  Polyarlaşma  elektrik  sahəsinin  təsiri  altında  praktiki  olaraq,  ani,  enerji 
itkisi olmadan, yəni istilik ayrılmadan baş verir.
2. Polyarlaşma tədricən baş verir və nəticədə dielektrikdə enerji itkisi yara-
nır, yəni dielektrik qızır.
Birinci növ polyarlaşmaya elektron və ion, digər mexanizmlər isə reaksiya 
polyarlaşmasına aiddir.
Polyarlaşmanın  xüsusi  növü  rezonans  polyarlaşmasıdır,  o,  dielektriklərdə 
çox yüksək tezliklərdə müşahidə olunur.
III FƏSIL 
KEÇIRICI MATERIAL VƏ MƏMULATLAR
§1. Keçirici materialların əsas xüsusiyyətləri
Elektrotexnikada cərəyan keçiriciləri kimi istifadə edilən materiallar mate ri­
allara və onların xəlitələrinə bölünürlər.
Metal keçiricilər yüksək keçiriciliyə malik metallara və xüsusi müqavimətə 
malik olan metal və xəlitələrə bölünür.
Yüksək keçiriciliyə malik metallardan naqillərın, kabellərin cərəyankeçirici 
damarları, elektrik maşınları və transformatorların dolaqları və s. üçün istifadə 
olunur. 

---

103
Yüksək müqavimətə malik metal və xəlitələrdən rezistorların, elektrikqızdı-
rıcı cihazlarının, közərmə lampalarının və s. hazırlanmasında istifadə olunur.
Xəlitələr iki və daha artıq kimyəvi elementdən ibarət olduğu üçün onların 
strukturu və xassələri müxtəlifcinsli atomların qarşılıqlı əlaqəsi ilə müəy yən ləş­
dirilir.
Xəlitələrin çox böyük sayda olmasına baxmayaraq, tərkiblərindəki ele ment­
lər bir­biri ilə müəyyən nisbət təşkil edir. Kristallaşma zamanı xəlitələrin daxili 
strukturu bərk məhlullardan, mexaniki qatışıqlardan, yaxud kimyəvi birləş mə­
lərdən ibarət olur.
Maye  keçiricilərə  ərimiş  metallar  və  müxtəlif  elektrolitlər  aiddir.  Ərimə 
temperaturu metallar üçün yüksək olur. Metallarda cərəyankeçirmə mexanizmi 
həm bərk, həm də maye halda elektrik sahəsinin təsiri altında sərbəst elektron-
ların hərəkəti ilə yaranır. Metallar yüksək keçiriciliyə malikdir. Turşular, qələ­
vilər  və  duzların  məhlulları  da  keçiriciliyə  malikdir.Onlarda  keçiricilik  ionlar 
hesabına yaranır.
Qaz və buxar zəif elektrik sahəsində keçiriciliyə malik olmur. Keçiricilərin 
parametrləri aşağıdakılarla xarakterizə olunur: 1. Xüsusi keçiricilik. 2. Xüsusi 
müqavimətin temperatur əmsalı. 3. İstilikkeçirmə əmsalı. 4. Metaldan elektron-
ların çıxışı. 5. Dartılmada möhkəmlik həddi.
Normal  temperaturda  metal  keçiricilərin  xüsusi  müqavimətlərinin  qiymət 
diapazonu çox kiçikdir.
Metallarda və xəlitələrdə çoxlu miqdarda sərbəst elektronlar vardır. Bu elekt-
ronlar xaotik hərəkətdə olur və onların sürəti metalın temperaturu yük səl dikcə 
artır. Metala xarici elektrik sahəsi təsir etmədikdə elektronların “istilik” hərəkəti 
müxtəlif istiqamətlərdə paylanır. Metala gərginlik verdikdə onda elektrik sahə gər­
ginliyi yaranarsa, hər bir elektrona əlavə mexaniki qüvvə təsir edəcək. 
Metalların istilik keçiriciliyi, xüsusi müqaviməti. Metalların istilik keçi-
riciliyi eynilə, elektrik keçiriciliyini yaradan sərbəst elektronlarla təyin olunur.
Vahid həcmdə sərbəst elektronların sayı çox olduğundan metalların istilik keçi-
riciliyi dielektriklərdə olduğundan dəfələrlə çoxdur. Eyni şəraitdə xüsusi elekt-
rik keçiriciliyi çox olan metalın istilik keçiriciliyi də çox olur.
Metalların xüsusi müqavimətlərinin temperaturdan asılılığı böyük əhəmiy­
yət kəsb edir.
Metallar əridikdə onların xüsusi müqaviməti sıçrayışla dəyişir. Ərimə pro­
se sində həcmi azalan, yəni sıxlığı artan metalların xüsusi müqaviməti azalır. 
Təmiz metallar ilə bərk məhlul yaradan aşqarlar metalın xüsusi müqa vi mə­
tini artırır, müqavimətin temperatur əmsalını isə azaldır. 
Temperatur artdıqca elektronların çevikliyi və metalların keçiriciliyi azalır.

---

104
Keçirici materialların təsnifat sxemi
 
§2. Yüksək keçiriciliyə malik materiallar
Normal şəraitdə xüsusi müqa vi məti çox olmayan keçiricilər yüksək keçi ri­
ciliyə malik materiallar qrupuna daxildir. Mis və alüminium bu materiallar sıra-
sına daxildir.
Mis (Cu) – qırmızımtıl rəngli metaldır. Yer qatında onun miqdarı o qədər də 
çox deyil. Keçirici material kimi geniş tətbiq olunur. 
Texniki cəhətcə bir sıra qiymətli xassələrə:
– kiçik xüsusi müqavimətə;
– yüksək mexaniki möhkəmliyə;
– korroziyaya qarşı kifayət qədər davamlılığa;
– asan emal olunmağa;
– lehimləmə və qaynaqedilmə qabiliyyətinə malikdir.
Kimyəvi təmiz misin xüsusi müqaviməti daha kiçikdir. Misin tərkibində olan 
qarışıqlar onun mexaniki və texnoloji xassələrinə mənfi təsir edir, eyni zamanda 
elektrik keçiriciliyini də azaldır. Kükürd misin plastikliyini azaldır, belə mis kiçik 
temperaturda  kövrəkləşir.  Misin  tərkibində  olan  O
2 
onun  mexaniki  xassələrini 
aşağı salır və xüsusi müqavimətini artırır.

---