Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

Bolalar xayolining xususiyatlari. Yangi tug’ilgan chaqaloq bolalarda hali xayol bo’lmaydi. Xayolning rivolanishi uchun bolaga turmush tajribasi, tasawurlar zaxirasi hamda juda ko’p bilimlar kerak bo’ladi. Tajriba esa bolaning tashqi olamdagi narsa va hodisalami o’zi


-113 -




ko’rsatisihi, voqelik hamda turli sohalarga doir tasawur hosil qilishi katta odamlar bilan keng munosabatda bo'lishi natijasida ortib boradi.
Xayol jarayonining dastlabki ko’rinishlari bolada ikki yoshga to’lib, uch yoshga qadam qo’yganida ko'rina boshlaydi. Ikki yoshli bolalarda ko’rinadigari dastlabki xayol ma’lum bir maqsadni ko’zlamaydigan ixtiyorsiz xayoldir.
Til chiqishi bolalarda xayol jarayonining o’sishiga ta'sir ko'rsatadi. Ana shu davrdan boshlab bola tevarak-atrofdagi kishilaming so'zini yaxshi tushunadigan bo’lib o’zidagi tasawurlar zahirasini bevosita idrok qilingan narsalar orqaligina emas, balki katta yoshli odamlar nutqi ham to’ldirib boradi. Bola o’ziga tushunarli mavzulardagi hikoya va ertaklami qiziqib tinglaydi. 0’zi asosiy qahramon boTib qatnashadigan hikoyalami jonu-dili bilan eshitadigan bo'ladi. Bunday hikoya bolaga juda tushunarli boTadi, chunki bola hikoyani eshitib turib, bevosita, o'zining idrokiga tayanadi.
Bu yerda o’ylab chiqarilgan voqea bolaning o’zi haqiqatda ishtirok qilgan voqealaiga ulanib ketadi. Bolaning hikoya va ertaklami eshitishga juda ham qiziqishi, hikoya va ertaklami tinglayotganida bolalaming tajribasmi orttiradigan va xayolini o’stirishga yordam beradigan xilma- xil va aniq tasawurlar hosil bo’lishini ko’rsatadi.
Bolalar xayolining o'sishida nutqning ahamiyati yana shundaki, nutq bolaning yangi taassurotlar hosil qilishi va uni boyitish bilangina cheklanib qolmay, balki nutq miyada hosil boTgan yangi-yangi obrazlarni so'zlar bilan ifodalashga yordam beradi. Masalan, ikki yarim yoshlardlagi qizcha derazalardagi pardaleir hilpirab va quyosh nurlarining shuTalaridan tovlanib turganini ko’rib, o’zini polga tashlaydi va “ ... qarang, oyi, go’yo dengizga o’xshaydi. Men cho'milayapman ...” deydi. Bola nutqida shu go’yo so'zining paydo boTishi juda h;un xarakterlidir. Bola xayolidagi vaziyatni shu so’z bilan ifodalaydi, re;il narsalar bilan xayolidagi narsalami bir-biridan ajratadigan boTadi.
Bolalar xayolining dastlabki rivojhinishida ular o’yinining roli juda. kattadir. Ulaming yoshi ulg’aygan sari ular o’yinining mazmuni ham o’zgarib boradi. Ikki yoshga toTish oldidan bolalar o’yinida muhim o’zgarishlar ro’y beradi. Manipulyasiya o’yinlari bilan bir qatorda tasviriy o’yin elementlari ham paydo boTadi. Bola turmushda ko’rgan ish harakatlarini o’z o’yinida aks ettiradi. Masalan bola qo’g’irchog’ini “ovqatlantiradi”, yotqizib “uxlatadi”, uni “erkalaydi”, “arg’imchoqda” uchiradi. Bola katta boTgan sayin o’yinda katta yoshli kishilaming harakatlariga taqlid qilish tobora ko’p o’rin egallay boshlaydi. Ayni


- 114-




vaqtda o'yinlar murakkablashib, mazmimi ham turli-tuman bo’la boradi. Masalan, bola o’ziga g’amxo’rlik qilayotgan onasining xarakatlariga, duradgor, shofyor, sartaroshning harakatlariga taqlid qila boshlaydi.
Mtiktabgacha tarbiya yoshidagi bolalaming harakatlarida tasiriy faoliyat elementlarining payd bo'lishi xayolning o sayotganligidan dalolat l)eradi. Masalan, bola r nimalami qog’ozga chizib, nimanidir tasvirlashga urinib ko'radi. Lekin dastlab bunday chizmakashlik faoliyati almoyi-aljoyi chiziqlar chizishdangina iborat bo’ladi. Ikki yoshga to'lganda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning tasviriy faoliyatida yangi, niuhim element paydo bo’ladi. U endi o’zi chizayotgan rasmiga nom beradigan bo'ladi. Tasviriy faoliyatining ;>aizaga kelishi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning tasawur xayolini o'stirishga yordam beradi. Ammo bu yoshda xayolning dastlabki nihollarigina paydo bo'la boshlaydi, bu nihollami diqqat-e’tibor bilan doimo parvarish qilib turish tarbiyachi va ota-onalaming vazifasidir.
Bog’cha yoshidagi bolalarda xayol bir xilda rivojlanmaydi. Agar kichik yoshdagi bog’cha bolalarida asosan tiklovchi xayol o’sgan boTsa, o’rta va katta yoshdagi bog'cha bolalarida xayolning ijodiy turi ham o’sa boshlagan boTadi.
Bolaning bog’cha yoshida harakat doirasining kengayishi, bilimlarining ortishi, turli xil yangi ehtiyoj, qiziqishlaming paydo bo’lishi imda xayol jarayonini birmuncha tez sur’at bihin rivojlanishiga olib keladi. Shuning uchun bog'cha yoshidagi bolalaming xayol qilish qobiliyatlari maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar xayolidan har tomonlajtna ustun turadi.