Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

Aktiv xayolning bolalarda rivojlanishi. Bog'cha yoshidagi bolalaming xayoli asossin ixtiyorsiz va tiklovchi xayol boTib, ulaming turli-tuman faohyatlarida o’sib boradi. Biroq shu narsa diqqatga sazovorki, agar bog’cha yoshidagi bolalarda xayol qilish qobiliyati boTmaganda edi, ulaming o’yinlari ham xilmS'-xil boTmas edi. Demak, bolalaming xayol qilish qobiliyatlari uliimi tfirli xil o’>inlar o’ynashga undasa, o’yin o’z navbatida ulaming xayolini o’stirtidi.
Bog’cha yoshidagi bolalaming xayoli mashg’ulotlarda ham o’sib horadi. Masalan, bolalar loy o’ynashi, ya’ni loydan turli narsalar yasashni (shu jumladan, plastilindan ham), qumdan turli narsalar qurishni., rasm chizishni yaxshi ko’radilar. Bu mashg’ulotlar, ayniqsa, rasm chizish mashg’uloti bolalar xayolini o’stirishga juda katta ta’sir ko'rsatadi. Kichik yoshdagi bog'cha bolalarida hali ijodiy xayolning vo qligi ulaming rasm chizishlarida yaqqol ko’rinadi. Masalan, kichik


-115-




yoshdagi bog'cha bolalarining chizgan rasmlari hamma vaqt ro’zg’or mavzularidan nariga o’tmaydi. Chunki bu yoshdagi bolalar har kuni ko’rib turadigan narsalari haqidagina xayol qila oladilar.
0’rta va xususan, katta guruh bolalarining rasm chizishlarida ijodiy xayolning yuzaga kela boshlagani aniq ko’rinadi. Ular rasm chizishda tor uy-ro’zg’or mavzulari bilan cheklanib chizmay, uzoq o’tmish va kelajakdagi narsalarga oid rasndar ham chizadilar. Bu yoshdagi bolalar o’z o’yinlarida va solgan chizmalarida katta odamlaming turli-tuman faoliyatlarini mustaqil tasvirlashga intiladilar. Bunday paytda ular faqat xayoliy tasawur etish yoki taqlid qilish bilan cheklanib qolmay, balki o’zlari ijodiy ravishda yangiliklar ham qo’ shib boradilar. Masalan, ular syujetli o’yin o'ynaganlarida yangi-yangi rollami o'ylab chiqaradilar “poezd” yoki “vokzal” cfyinida poezdda yoki vokzalda; xizmat qiluvchi kishilardlan tashqari passajirlami vokzalga olib keluvchi transport, ya’ni taksi shofyor rollarini qo'shadilar.
Katta yoshdagi bog’cha bolalari o’zlarining rasmlarida xayoliy obrazlami (hatto orzularni) aks ettiradilar. Shuning uchun ular ko'pincha erkin mavzuda; o'zlarini qiziqtirgan va ayni chog’dagi ehtiyojlari bilan bog’liq bo’lgan narsalar haqida rasm chizadilar. Ana shunday erkin mavzuda rasm chizish jarayonida bolalaming ijodiy xayol qilish qobiliyatlari o’sib boiadi. Bog'cha yoshidagi bohdar xayolining rivojlanishiga turli xil hikoya va ertaklar ham ta'sir ko’rsatadi. Xalq turli qiziqarli, ibratli va talimiy ertaklar ijod etishda bog’cha yoshidagi bolalami ham unutmagan. 0’zbek xalqining og’zaki adabiyotida yosh bolalarga tushunarli, sodda til bilan yaratilgan ertaklar mavjud. Bulardan tashqari, ms va boshqa halqlaming lillaridan o’zbelc tiliga tarjima qilingan ertaklar ham ko’pdir. Bog'cha yoshidagi bolalar uchun yaratilgan ertaklaming ko’pi antropomoifizm xarakteriga egadir. Buning ma’nosi shuki, ertaldarning qahramonlari odamlarga o’xshab “gapiradigan” hayvonlardajn, iboratdir. Bolalai' bunday ertaklami juda yoqtiradilar va har doim maroq bilan tinglaydilar.
Bog’cha yoshida^gj bolalar hayvonlar haqidagi turli ertaklami eshitganlarida ularda shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabat yuzaga keladi. Masalan, doim yovuzlik qiladigan bo’ri obrazini haddan tashqari ayyor tulki obrazlarini bolalar sevmaydilar. Ularga qo’rqoq quyon, xo’roz, g’oz, echki, beozor hayvonlaming obrazlari yoqadi. Turli ertaklar bolalaming xayollariga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etadi. Ular o’z xayol kuchlarini ishga solib, eshitayotgan yoki eshitgan ertaklaridagi turli obrazlaming qiyofasiga kiradilar. Boshqacha


-116-

qilib aytganda, eshitgan ertaklari ular o yinining mazmuniga ham ta’sir etadi.

Bolalar uchun chicarilgan turli ertciklaming tarbiyaviy ahamiyatini nazarda tutib, pedagog-tarbiyachilar bolalarga ertak aytiti berish va o’qib berishga alohida e’tibor bilan qarashlari lozim.
Shunday qilib xayol bog’cha yoshdagi bolaliiming taraqqiy etishlarida katta o’rinni egallaydi. Shxming uchun ham bog’cha yoshdagi davrda tiolaning xayoli vetarli o'sgan bo'lishi kerak, chunki maktabdagi o'qish birinchi kundan boshlab bolalardan xayol qilish qobiliyatining, xususan tiklovchi xayol yaxshi o’sgan bo'lishini talab qiladi.

6.