Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

"'.Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsining shakHanishi
Bog‘cha yoshidagi bolalar shaxsining shakllanishiga ko‘ra, bu davrni uch bosqichga ajratish mumkin:
birirtchi davr - bu 3-4 yosh oralig‘ida bo‘lib, bola emotsional jihatdan o‘z-o‘z:ini boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog‘liqdir;
ikkinchi davr - bu 4-5 yoshni tashkil qilib axloqiy o‘z-o‘zini boshqansh bilan bogiiqdir;
uchinchi davr esa shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatining shakllanishi bilan xarakterlanadi.
Maktabgacha davrda axloqiy tushunchalar borgan sari qafiylasha boradi. Axloqiy tushunchalar manbai sifatida, ulaming taiim-tarbiyasi bilan shug‘ullanayotgan kattalar, shuningdek, tengdoshlari ham boiishi mumkin. Axloqiy tajribalar asosan muloqot, kuzatish, taqlid qilish jarayonida, shuningdek, kattalaming ayniqsa, onalaming maqtovi va tanqidlari ta’sirida o‘tadi va mustahkamlanadi. Bola doimo baho, ayniqsa maqtov olishga harakat qiladi. Bu baho va maqtovlar bolaning muvaffaqiyatga erishisihga bo‘lgan harakatlaiining rivojlanishida, shuningdek, uning shaxsiy hayoti hamda uning kasb tanlashida ahamiyati juda kattadir.
Bog‘cha yoshidagi bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. Bu shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. Shaxsiy muloqot


-121 -




motivlari - bu bolani tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan bog‘liq, ishbilarmonlik motivlari esa u yoki bu ishni bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan motivlardir. Bu motivlarga asta-sekinlik bilan bilim, ko‘nikma va malakalami egallash bilan bog‘liq bo‘lgan o‘qish motivlari qo‘shilaMaltabgacha yosh davri bolalari uchun kattalar beradigan baho juda muhim. Bolalar birinchi navbatda ma’na\iy axloq me’yor va qoidalarini, o‘z maj buriyatlariga mimosabat, kun tartibiga rioya etish, hayvon va narsalar bilan muomala qilish me’yorini egallaydilar. Bunday me’yorhuni egallash bu yoshdagi bolalar uchun qiyin hisoblanib, ulami yaxshi o‘zlashtirishi uchun syujetli-iolli o‘yinlar yordam berishi mumkin. Bog‘cha yoshining oxirlariga kelib, ko‘pchilik bolalarda aniq bir axloqiy qarashlar tarkib topadi, shuningdek, odamlarga munosabat bilan bog‘liq bo‘lgan shaxsiy sifatlar jumladan: kishilarga nisbatan diqqat-e'tiborli, mehribon bo‘lish xususiyati ham shakllanadi. Katta yoshdagi bolalar ko‘p hollarda o‘z xatti-harakatlari sabablarini tushuntirib bera oladilar.
3-3,5 yoshlar oralig‘ida bolalar o‘zlarining muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklariga o‘z munosabatlarini bildiradilar va bu munosabat, asosan, ulaming o‘zlariga beradigan yuqori baholari asosida shakllanadi. 4 yoshli bolalar esa o‘z imkoniyatlarini real baholay oladilar. Lekin, 4-5 yoshli bolalar hali shaxsiy xusu:nyatlarini idrok etishga va baholashga qxhr emaslar, shuningdek o‘zlari haqida ma’lum bir xulosani bera olmaydilar. 0‘z-o‘zini anglash layoqati katta bog‘cha yoshidan rivojlanib, awal u qanday bo‘lganini va kelajakda qanday bo‘lishini fikrlab ko‘rishga harakat qiladi. Bu esa bolalar beradigan «Men kichkina paytimda qanday boHgan edim?», «Men katta bo'lganimda qanday bo‘laman?» singari savollarida ko‘rinadi. Kelajak haqida fikr yuritib, bollalar kelgusida kuchli, jasur, aqlli va boshqa qimmatli insoniy fazilatlarga ega bo‘lishga harakat qiladilar.
Kichik va o‘rta bog‘cha yoshida bola xarakterining shakllanishi davom etadi.U asosan. bolalaming kattalar xarakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. Shu yillardan boshlab, bolada ahamiyatli hisoblangan - iroda, mustaqillik va tsishabbuskorlik kabi ahamiyatli


-122-




shaxsiy xususiyatlar rivojlana boshlaycli. Katta bog‘cha yoshida bola atrofidagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va munosabatlarga kirishishga o‘rgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar bilan muloqotga kirisha olishida, ish bo‘yicha va shaxsiy munosabatlarini samarali o‘mata olishida foyda keltiradi. Bolaning atrofidagi kishilar bilan boigan munosabadari, asosida turli xil motivlar yotadi. Bulaming hammasi bolaning individualligini tashkil etib, uning bcshqa bolalardan nafaqat intellekti, balki axloqiy motivatsion jihatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsi rivojlanishining asosiy o‘zgarishlari, ulaming o‘z shaxsiy sifatlari, layoqatlari, muvafifaqiyat va muvaffaqiyatsizlikiarini anglash, o‘zini-o‘zi anglashi kabi hislaming yuzaga kelishi hisoblanadi.
Bu yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota-onalari haqidagi fikrlari va ularga beradigan baholari nihoyatda ahamiyatlidir.
Bog‘cha yoshidagi bolalaming xayoli asosan, ulaming turli-tuman o‘yin faoliyatlarida o‘sadi. Biroq, shu narsa diqqatga sazovorki, agar bog‘cha yoshidagi bolalarda xayol qilish qobiliyati bo‘lmaganda edi, ulaming xayoli ham xilma-xil bo‘lmas edi. Bog‘cha yoshidagi bolalarling xayollari turli xil mashg‘ulotlarda ham o‘sadi. Masalan, bog‘cha yoshidagi bolalar loydan turli narsalar yasashni, qumdan turli narsalar qurib o'ynashni va rasm solishni yaxshi ko‘radilar. Ana shunday mashg‘ulotlar bolalar xayolining o‘sishiga faol ta’sir qiladi.
Bog'cha yoshidagi bolalar xayolining o‘sishiga faol ta’sir qiluvchi omillardan yana biri - ertaklardir. Bolalar hayvonlar haqidagi turli ertaklami eshitganlarida shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabatlari yuzaga keladi.
Bog‘cha yoshidagi bolalarda yoqimli va yoqimsiz his-tuyg‘ular g‘oyat kuchli va juda tez namoyon bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalaming his- tuyg‘ulari ko‘p jihatdan ulami organik ehtiyojlarining qondirilishi va qondirilmasligi bilan bog‘liqdir. Bu ehtiyojlarning qondirilmasligi sababli bolada noxushlik (yoqimsiz), norozilik, iztiroblanish tuyg‘ularini qo‘zg‘aydi.
Kalta bog‘cha yoshidagi bolalaming burch hissi - «nima yaxshi- yu», «nima yomon»ligini anglashlari bilan ulaming axloqiy tasawurlari orasida bog‘liqlik bor. Katta odamlar tomcmidan buyurilgan biron topshiriqni bajarganlarida mamnunlik, shodlik tuyg‘ulari paydo bo‘lsa, biron tartib qoidani buzib qo‘yganlarida xafalik, ta’bi xiralik hissi tug‘iladi.


-123 -




Shimingdek, bog'cha yoshidagi bolalarda ma'naviy hissiyotlardan o‘rtoqlik, do‘stlik va jfimoachilik hislari ham yuzaga kela boshlaydi. Bolaning bog‘cha yoshidagi davrida estetik hissiyotlari ham ancha tez o‘sadi. Bog‘cha yoshidagi bolalarda estetik hislaming namoyon bo‘lishini, ayniqsa, ulaming chiroyli, yangi kiyim-bosh kiyganlarida juda yaqqol ko‘rish mumkin.