Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

Sabab-oqibat bogTanishlarining shakllanishi. Bog'cha yoshidagi bolalar fikrlashining xarakterli xususiyatlaridan biri ular tafakkurining hamon konkret obrazli boTishidir. Ular o’zlarining mulohazalarida abstrakt tushunchalarga emas, balki konkret faktlarga asoslanadilar. Shiming uchun ular abstrakt tusda berilgan oddiy vazifalami hal qila olmaydilar. Biroq, bog cha yoshidagi bolalarda, xususan katta guruh bolalarida, ayrim narsa va hodisalaming muhim belgilariga qarab, mnumlashtirish qobiliyati yuzaga kela boshlaydi. Masalan, katta guruh


-112-




bolalari olma, o’rik, nok, olcha, olxo'ri, uzum, anor, behi va anjirlaming rasmlarini to'plab, meva deb ataydilar. Ular endi meva degan umumiy tushunchadan o’z nutqlarida erkin foydalana oladigan bo’ladilar. Bog'cha bolalari xilma-xil rasmli lotohir bilan o'ynasli jarayonida ana shunday umumlshtirishga o’rgana boshlaydilar. Bunday o'yinlarda ba’zan tarbiyachining aralashuvi va bolalarga umumlashtirish yuzasidan (masalan, hayvonlar, hasharotlar, gullar, qushlar, o’yinchoqlar va hokazolar haqida) turli vazifalar berishi yaxshi natijakirga olib keladi. Bolalar bu narsalaming eng muhim belgilariga qarab ulami guruhlarga ajratadilar. Bog’cha yoshidagi bolalar uchrm narsalaming eng muhim belgilari ulaming nima uchun qo'llanishidir. Chunonchi, ularga “sigir qanday hayvon?” deb, savol berilsa, ular - “sigir sut beradigan hayvon” deb javob beradilar. Bog’cha yoshidagi bolalar har bir narsaning nima uchun kerakligini shu ntirsaning asosiy belgisi qilib oladilar. “Ot qanday hayvon?” deb savol berilsa, ular “ot minadigan hayvon” deb javob beradilar.
Ma'lumki, bog’cha yoshidagi bolalar juda qiziqm chan bo'ladilar. Ko’pgina narsalami biliishga qurbilari yetmasa ham, atroflaridagi turli narsa r^ra hodisalaming mohiyati paydo bo’lishi hamda sababiy bog’lanishlariga qiziqadilar. Ular hamma narsaning siridan xabardor bo’lgilaii keladi. Bu ulaming bilish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan intellektual qiziqishlaridir.
Bog'cha yoshidagi bolalarda tafakkumi rivojantirishda turli didaktik va ta’limiy mashg’ulotlaming roli g’oyat kattadir. Masalan, katta guruh bolalari bilan o’tkaziladigan son-sanoq (hisoblash) mashg’ulotlari, nutqni o’stirish masbg’ulotlari ularda tafakkuming taqqoslash, analiz va sintez qilish xususiyatlarini o'stirishga yordam beradi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, bolalar ana shunday ta’limiy mashg'ulotlarda narsa va hodisalami shunchaki passiv o’zlashtirib, faqat ulaming nomlarini esda olib qolish bilan cheklansalar. tafakkur qilish qobiliyati yaxshi rivojlanmaydi.
Shunday qilib, bog’cha yoshidagi davrda bolakiming tafakkuri jadal rivojlanadi va uning bundan keyingi o’sishi maktab yoshida, ya’ni tizimli ta’lim va tarbiya jarayonida amalga oshiriladi.