Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

9. Maktabgacha tairbiya yosh davri psixodiagno&tikasi
Maktabgacha tarbiya muassasasidagi tarbiyachi bolalaming psixik rivojlanish qommiyatlarini yaxshi bilishi bilan bir qatorda psixodiagnostik uslublami o‘tkazishni ham bilishi zarur. Quyidagi kuzatishni keltiramiz:
Tarbiyachi bog‘chada mashg‘ulotlar o‘tkazish jarayonida 6 yoshli Gulnora (K.) ismli qizcha xulq-atvoridagi boshqalamikidan farq qiluvchi ayrim xususiyatlami payqab qoladi. Qiz mashg'ulotlarda tez-tez chalg‘ib ketadi, ko‘pincha parishonxotir. Tarbiyachi topshirig‘ini bir zumda bajarmaydi. Bir topshiriqni tashlab, ikkinchisiga tez o‘tib ketadi, hech bir ishni oxiriga etkazmaydi. O^lquv topshiriqlari bajarilmaydigan boshqa vaqtlarda u o‘zgalardan farq qilmaydi. Qizning diqqat, tafakkur hissiy jarayonlarini o‘rganish uchun bog‘chada tadqiqot o‘tkazildi. Tekshimv natijalari qizning psixik jarayonlarida hech qanday psixik o‘zgarish yo‘qligini tasdiqlaydi. Topshiriqlami bajarish vaqtida charchash, faol diqqat darajasining pastligi kuzatildi. Lekin bu xususiyatlar sinaluvchi diqqatini ishning boshqa shakllariga ko‘chirish bilan osonlikcha bartaral' etilgan. Shunday qilib, eksperimental psixologik tadqiqot qizning psixik taraqqiyoti normada ekanligini, psixik jarayonlaming o‘z:garib turishi esa ba'zi omillaming ta'siri oqibatida ro‘y berishini ko‘rsatdi.
Tarbiyachining vazifasi - bu omillami to‘g‘ri aniqlash, keyinchalik bola bilan individual ish olib borib, ko‘rsatilgan xususiyatlami yo‘qotishdan iborat. Yuqoridagi misolda ixtiyoriy diqqat darajasining pastligi, ish qobiliyatining sustligi o‘zining ob'ektiv sabablariga ega. Qizning 3 yoshgacha rivojlanish tarixidan ma'lum bo‘ladiki, u asfiksiya (kislorod etishmasligi sababli bo‘g‘ilish) bilan tug‘ilgan, tug‘mqdan so‘ng bosh miyasi yalligTangan. Uzoqroq davom etadigan ish faoliyatida


-137 -




bu narsa o‘z ta'sirini ko rsatib, qiz tez charchab qoladi. Tarbiyachi bola bilan individual ish olib borganda, albatta shuni hisobga olishi zarur.
Bolalami eksperimental-psixologik o‘rganish natijalaridan o‘quv mashg‘ulotlari vaqtida psixik jarayonlaming ixtiyoriyligini rivojlantirishda ham foydalanish mumkiri.
Psixologik tadqiqot natijalaridan bolalar bilan individual ish olib borishdaigina emas, balki gumhiy o‘quv-tarbiya tadbirlarini o‘tkazishda ham foydalansa bo‘ladi. Bunda tarbiyachi o‘quv-tarbiya jarayonida har bir guruh a'zosining rolini to‘g‘ri aniqlashi mumkin. Shimga asosan ta'siming u yoki bu shaklidan foydalaniladi.
Psixodiagnostik tadqiqotlar tarbiyachiga guruhning, har bir shaxsning u yoki bu psixik funksiyalari rivojlanish prinsiplarini hisobga olgan holda o‘quv-tarbiya jarayonini tashkil etish imkonini beradi.
Sensomotor ta'sirlanish va diqqatni o‘rganish uchun metodikalar
Insonning sensomotor sohasi asosiy nerv jarayonlari harakatchanligi tipini, ixtiyoriy diqqat darajasini, ishga qobihyatlilik sur'atini xarakterlaydi. Ma'lumki, bola hayotining dastlabki yillarida jismoni}' va ruhiy sifatlarining rivojlanishida sensomotor faollik bosh miya faoliyatida shartli reflektor aloqalaming mustahkamlanishiga imkon beradi (Ya.P.Frumkin, S.M.Livsliits, 1979). Ular shu bilan birga temperament, iroda, hissiyot xususiyatlarining hamda bilish psixik jarayonlarining rivojlanishiga yordam beradi (E.A.Golubeva, 1980; E.B.AYurova, 1986).
Masalan, 1-2 yoshli bolalar sensomotor sohasini tekshirishda an'anaviy metodlardan foydalanib, u yoki bu harakat malakalarining qanday shakllanganligiga, ulaming ma'lum yosh davridagi o‘rtacha ko‘rsatkichi qanchalik mosligiga e'tibor beriladi. Ko‘pincha bu tadqiqotlar bolalar motor harakat rivojlanishidagi kechikishlami aniqlashga qaratilgan bo‘ladi. Harakat rivojlanishida kechikish mavjudligi keyinchalik bolaning barcha psixik taraqqivotida kechikish sodir bo‘lishining ob'ektiv zamini sifatida qaralishi kerak. Shu bilan birga, erta yuigan bola. o‘z tengdoshhuini barcha tomondan qoldirib ketadi, deb faraz qilish ham xatodir. Bola hayotining dastlabki ikki yilidagi umumiy jismoniy taraqqiyot bolaning keyingi aqliy taraqqiyotini belgilamaydi (P.H.Mussen, 1987).
Eiolaning sensomotor sohada rivojlanish darajasi haqida uning atrofidagi turli predmetlar, jumladan, o‘yinchoqlar bilan harakat qilish xususiyatlari darak berib turadi. O'yinchoqdan diagnostik qurol sifatida foydalanish iming tevarak-atrofidagi hodisalami bilishga intilishi va


-138-

faollik darajasi hamda predmetlardan foydalanishda amaliy ko‘nikmalaming mavjudligini aniqlash imkonini beradi. Kattaroq bolalami tekshirishda konkret psixologik metodikalardan foydalanish mumkin. Chunki xuddli shu davTdan boshlab, so‘zli topshiriqlami bajarish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlami tushuna boshlaydi, unda zarur shaxsiy sifatlar shakllangan, bilishga qiziqish rivojlangan, u kattalar bilan birga eksperimental psixologik tadqiqotlarda nisbatan uzoqroq ishtirok etish holatida bo‘ladi. SEGEN DOSKASI Etu metodika oligofrenopedagogika asoschilaridm biri E.Segen tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, bolaning shakllami farqlash qobiliyatini aniqlashga, motorika xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan (N.A.Shivarev, 1970). Qattiq qog‘oz kartonga 1-rasmdagi figuralar chizilad. e©£\\		O #
CHD © 0 ©

Doska N°	Sinaluvchi harakatlari	Ko'rsatilgan yordam turi	Topshiriqni bajarish vaqti

Bu metodika juda sodda boiib, 3 yoshdan katta bolalami tekshirishda foydalanish mumkin. Bolalar figuralami o‘yin deb qabul qilib, bu topshiriqlami qiziqib bajaradilar.