Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

Bola sezgisining rivojlanishi va idrok. Bola hayotining dastlabki 1-yilida idrok rivojlanishi yoTi ancha murakkabdir. Bu davr mobaynida juda ko’p o'zgarishlar ro’y beradi, birinchi o’rinda bu o’zgarishlar sezgirlik: sohasida sodir boTadigan rivojlanishga taalluqlidir.
Butun bog’cha yosh davri mobaynida ko’z sezgirligining o’tkirligi ortadi. Shuningdek, ko’z o’tkirligi darajasi faoliyat sharoitiga bogTiqligi ham aniqlangan - o’yin vaziyatida tadqiqot o’tkazilganda ko'znng o'tkirligi sezilarli darajada ortadi.
Bog’cha yosh davrida ranglami farqlashda ham ancha os'ish kuzatiladi: aniq va tiniqligi ortadi. Z.M.Istominaning tadqiqotlari bola hayotining ikkinchi yilida ixtiyorsiz tarzda to'rtda asosiy ranglami farqlaydi: qizil, sariq, yashil, ko’k. Oraliq ranglami dififerensirovka qilishda. ya’ni qovoq rang, havo rang va siyoh ranglami ajratishda biroz qiynaladi.
Eshitish sezgirligi ham bog’cha yoshidagilarda o'ziga xos tarzdagi xususiyatlarga ega. Tadqiqotlaming ko’rsatishicha, eshitishning nozikligi 13 yoshgacha boTgan bolalarda katt;ilamikiga nisbatan ancha past boTadi va bu yosh ortishi bilan o’sib boradi.
Bog’cha yosh davrida shuningdek, tovushlaming balandligini liuqlash qobiliyati ham rivojlanadi. Biroq, fonematik (og’zaki) va musiqani eshitish parallel tarzda shakllanmaydi. Fonetik eshitish birinchi yilning oxirlariga borib rivojlanib boradi va bog’cha yosh davrining dustlabki bosqichlarida o’z ona tilining deyarli barcha tovushlarni amaliy liirqlay oladi, passiv nutcj, bilan bir qatorda faol nutqni ham egallaydi.


-99-




Bu davrda hid bilish sezgisi ham rivojlanadi. Katta guruh bolalari hidlami farqlashda kam xatoliklarga uchiaydi, hi dlami aniqroq nomlaydi. Teri tuyush hamda og'irlikni seza olish xususiyati ham rivojlanadi. 4 yoshdan 7 yoshgacha boTgan bolalarda bu qobiliyat taxminau ikki barobarga ortadi.
A.Ya.Xolodnayaning tadqiqotlari koTsatishicha, fazoda moTjal olishning rivojlanishi bolani o’z tana a’zolaiining fazoviy munosabatlarini differensirovka qilishchui (o’ng, chap qo’lni, juft tana qismlami ajratib nomlashdan) boshlanadi. Idrok jarayoniga so’zning qo’shilishi, mustaqil nutqni o’zlashtirishi sezilarli darajada fazoviy munosabatlar, yo'nalishlar haqidagi bilimlarining mustahkamlanishiga yordam beradi (D.A.Lyublinskaya, A.Ya.Xolodnaya, E.F.Ribalko va b.).
Ba’zi chet el psixologlari 5 yoshdan 7 yoshgacha boTgan bolalar shaklni farqlashga juda ojizlar va ular predmetni idrok qilishda odatda rangiga tayanadilar. A.A.Lyublinskaya va N.X.Shvachkin va boshqalaming olib borgan tadqiqotlari hatto kichik bog’cha yosh davridagi bolalar ham tanish predmetlami idrok qilishda, shaklga - predmetning mazmun va mohiyatidan ajralmas boTgan biror bir belgisiga asoslanadilar, degan xulosa chiqarish imkoniyatini berdi. Biroq shaklni ajratib, mavhumlashtirishni bunchalik tez bajara olmaydi.
Kichik bog’cha yosh daridagi bola geometric shaklni idrok qila turib odatda uni biror bir predmet bilan o’xshatadi (kvadratni ko’pincha “deraza”, “kubik” va boshqalar deb; aylanani - “koptok”, “g’ildirak” kabi nomlaydi).
O'rta va katta bog'cha yoshidagilar duch kelgan shaklni farqlash ehtiyojini sezadilar. Ulai' ko’pincha predmet nimaga o’x;5hashi va ularda mavjud tushunchalar orasidagi boshqa turli shakllardan nimasi bilan farqlanishini aniqlashga urinishadi.
Vaqtni idrok qilish bolalar uchun ancha qiyinchilikni uyg’otadi va buni tushunish ham mumkin. Axir vaqt ko’rgazmali shalga ega emas, o’tib kemvchi, qaytarilmas, imi idrok qilish sub'ektiv holatiga bog'liq hamda shaxsiy xarakterga ega.
Sutka qismlaridan bolalar ertalab va kechqurunni osonroq, tun va kunni esa biroz qiynalib idrok qilishadi. Dastlab bola vaqtning sifat belgilariga asoslanib, ketma-ketlikda va sistematik tarzda kechadigan hodisa, faoliyatlar hisobiga, kun tartibiga qarab (ertalab - “bu nonushtagacha”, kun - “kunning o’rtasi, ya’ni tushlik vaqti”, kechqurun - “onam ishdan chiqib meni olib ketadigan payt”) rnoTjal oladilar.


-100-




Ko’pincha ilk yosh va kichik bog’cha davrida vaqtni mo’ljallashdagi xatoliklar bilan bog'liq chalkashliklar sodir bo'ladi
Hafta kunlarini tartibsiz tarzda o’zlashtiradilar. Bog'chaga boruvchi katta yoshdagilar “Hafta kunlaridan c[aysi birlarini bilasan?” degan savolga ko'pincha shanba, yakshanba va dushanbani - emotsional boy, ular uchun alohida ahamiyatga ega bo’lgan kunlami atashadilar (shanba va yakshanbani - oila a’zolari bilan birga o’tkazadilar; clushanba - yana do’stlari, tarbiyachi, tabiat burchagidagi hayvonlar bilan uchrashuvni kutayotgan bog’chaga beradilar.
Hozirgi zamon haqidagi tushunchalar erta shakllanishni boshlaydi, o'tgan zamon haqidagi tushunchalari esa hali aniq emas (ayniqsa kichik bog’cha yoshdagilarda).
Biroz kechroq bolalar maqsadi havot uchun katta ahamiyatga ega bo'lgan kelgusi zamonni o'zlashtirishni boshlaydilar. Ertangi kunga nazar tashlash, rejalami tuzish “ertangi kun”ni, kelajakni anglamay turib bo'lishi mumkin emas.
Kelgusi zamon haqidagi elementar tushunchalaming shakllanishi hayotning uchunchi yiliga, ya’ni “qilaman”, keyinchjilik esa yanada aniqroq bo'lgan “keyin”, “ertaga”, “sal turib” kabi so’zlaming paydo bo’lish davriga to’g’ri keladi.
Psixologlar boladagi vaqt va fazoni idrok qilishdagi umumiylikni e’tirof qiladilar. Maxsus tadqiqotlar tushunchalardagi umumiylikni bolaning dunyoni yagona vaqtli-fazoviy kompleksda aks ettira olish qobiliyatiga ega ekanligidandir, degan fikrga asos bo’la oladi.
Rus psixologlari badiiy idrokning rivojlanishi shaxs rivojlanishining natijasi sifatida ko’rishadi. U insonga tug’ma ravishda berilmaydi. Bola san’at asarini aynan shu tarzda darhol idrok qila olmaydi, rvojlanishning dastlabki pog’onalarida bola uchun xmga nisbatan harakatli munosabat xos (rasmdagi tasvimi bolalar ushlab, paypaslab ko’radilar, uni ushlab ko’radilar va h.). Biroq badiiy idrokning ilk kurtaklari bog'cha yosh davrida namoyon bo’la boshlaydi. Ta’lim va tarbiya ushbu insonga xos bo'lgan qobiliyatlaming i ivojlanishida hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Fransuz psixologi A.Bine va nemis psixologi \?Shtem bolalar tomonidan rasmlami idiok qilishning go’yoki bir-birini toTdimvchi va mazkur tartibdagina scdir boTuvchi bosqichlarini islilab chiqadilar. ABine idrokning quyidagi bosqichlarini ajratadi:
1) predmetlami tarqoq tarzda hisoblash (3 yoshdan 7 yoshgacha); .’) rasmdagi predmetlar orasidagi aloqaui ilg’agan tarzda tahliliy idrok


-101 -

qilish bosqichi (o'smiilik davridan). Shunga o'xshash bosqichlami V.Shtem ham ko’rsatgan.

L.S.Vigotskiy eksperimental yo’l bilan V.Shtem tomonidan ilgari surilgan idrok bosqichlari idrok qilishni emas, balki idrok hamda nutq rivojlanishining ma’lum bir bosqichidagi o'zaro munosabatini izohlaydi, degan tahlilini bildiraiii. Badiiy idrokda - tasviming mazmunini tushunishda asaming kompozitsiyasi, rasmning mazmuniy va strukturaviy mohiyatining muvofiq kelish darajasi katta ahamiyatga ega.
Estetik idroki bolaning turli xil badiiy hamda kundalik faoliyati davomicla rivojlanadi. Kattalar tomonidan to’g’ri tarzda rahbarlik qilinishi bog’cha yosh davridayoq estetik idrokning ancha yuqori darajaga ko'tarilishiga olib keladi.
Insonni inson tomonidan idrok qilish kabi murakkab bo’lgan psixik jarayon idrok qiluvchini o'zining rivojlanishi bilan barobar tarzda uning muloqotdagi ehtiyoji oVgarishida, bilishda hamda mehnatda shakllanadi. Hayotining birinchi oyi oxiri, ikkinchi oyining boshida bola kattalami o’rab turgan muhitdan, dastlab jilmayish bilan, keyinchalik unga nisbatan jonlanish kompleksi bilan ajraladi. Ushbu ijtimoiy- perseptiv jarayon go’daklik va ilk bolahk davrida faol tarzda rivojlanadi.
Bog’cha yosh davrida insonni idrok qihshi faol tarzda shakllanishda davom etadi. Buni esa yangi faoliyat turlarini (ayniqsa jamoa) bola tomonidan o’zlashtirihshi, muloqot doirasining kengayishi va nosituativ shaxsiy muloqotning paydo bo’lishi taqozo etadi. Bola tomonidan insonni aks ettirishning faol shakli bu o’yindir. Unda bola o’z yaqinlarining obrazlarini yaratadi. Ajmiqsa, bolaning tasviriy ijodi insonni idrok qilishining yaqqol namunasidir. Bolaning qanday kishilami tasvirlab berishiga, ulaming obrazlaririi qay tarzda ochib chiqishiga qarab ma’lum bir ma’noda bolaning ularga nisbatan munosabatiga baho berishimiz, insondagi nimadan oson ta'sirlanadi, nimaga ko’proq diqqatini qaratadi kabi savollarga javob topishimiz mumkin.
Yorqin ijobiy bahoni bolalar o’rab turgan kishilardan feqatgina ishonchli munosabatda bo’lganlanga bog’liqlikn:i his qilgan yaqinlarigagina beradilaj:.