Ózbekistan respublikasi joqari bilim, PÀn hàm innovatsiyalar ministrligi

DNK sintezi (replikatsiya)
Dezoksiribonuklein kislota (DNK) — nuklein kislotalarınıń bir túri. Quramında dezoksiriboza, azot tiykarlarınan adenin (A), guanin (G), sitozin (S) hám timin (T) hám de fosfat kislota boladı. Barlıq tiri organ baǵındırıwlar kletkasında ushraydı hám kópshilik viruslar quramına kiredi. Tiri organizmlerde násillik belgilerdi saklash hám naslden-naslge ótkeriw wazıypasın atqaradı. DNK dıń nukleotidli quramı, yaǵnıy onıń baslanǵısh strukturası hár bir organizm ushın ayriqsha hám qatań individual bolıp, biologiyalıq informatsiyaning kod formada (qarang Genetikalıq kod ) jazılıwı bolıp tabıladı. DNK dıń genetikalıq áhmiyetin daslep O. Everi shákirtleri menen birge aniklagan (1944, AQSH). DNK quramındaǵı nukleotidlarning óz-ara munasábeti málim nizamlıqlarǵa boysunadı. Bul nizamlıqlar E. Chargaff (AQSH) tárepinen aniklangan (1950). Bul kridaǵa tiykarlanıp DNK dagi purin tiykarlarınıń jıyındısı pirimidin tiykarlarınıń jıyındısına teń bolıp, bunda A dıń muǵdarı T muǵdarına hám G dıń muǵdarı S muǵdarına teń. Usı qaǵıydalarǵa tıykarlanıp D. Uotson hám F. Krik DNK dıń strukturalıq modelin jańalıq ashishdi (1953). Bul modelge kóre, DNK molekulası qos spiral payda etiwshi eki polinukleotid shınjırdan shólkemlesken hám hár ik-kala shınjır bir ulıwma o'qqa iye. Zan-jirning bir oramı arasındaǵı aralıq 34 A ga teń hám 10 nukleotid krldi-g'idan shólkemlesken (v-forma ). Polinukleotid shınjırlardıń pentozafosfat gruppaları spi-ralning sırtqı tap-monida, azot tiykarları bolsa ishinde bolǵanında jaylasqan. Polinukleotid zan-tolǵawlar bir-birine salıstırǵanda teris jónelgen bolıp tabıladı. DNK dıń bir shınjırındaǵı nukleotidlarning izbe-izligi, ekinshi shınjır daǵı nukleotidlarning izbe-izligin támiyinleydi yamasa olar komplementar (tolıqlawısh ) esaplanadı. Komshtementarlik nuklein kislotalardıń strukturalıq hám funksional dúzilisinde universal princip esaplanadı. Kópshilik tábiyiy DNK molekulaları qos shınjırlı hám tuwrı sızıqlı halda ushrassada, birok, olar kútá úlken buyım. m.ga iye bolǵan molekulanı kishi xdmda jaylaw ushın buklangan, halqa, superspiral hám basqa sırtqı kórinislerdi alıwı múmkin. Ayırım viruslar DNK si bir shınjırlı boladı. Prokariotlar kletkasında DNK bir xromosomada sáwlelengen bolıp, buyım. m. si 10' den artıq hám uz. shama menen 1 mm ga teń. Eukariotlar kletkası daǵı DNK tiykarlanıp yadroda de-zoksinukleoprotein (DNP) formada bolıp, xromosoma yamasa xromatinning tiykarǵı strukturalıq bólegi esaplanadı. Yadrodan tısqarı DNK mitoxondriy hám xloroplast quramında da ushraydı.
Nuklein kislotalar.polinukleotidlar — nukleotidlar qaldıg'idan payda bolǵan joqarı molekulalı organikalıq birikpeler. Nuklein kislotalar quramına qanday uglevod — dezoksiri-boza yamasa riboza kiriwine qaray dezoksiribonuklein kislota (DNK) hám ribonuklein kislota (RNK) larga bólinedi. Nukleotidlarning Nuklein kislotalardaǵı ket-má-ketligi olardıń baslanǵısh strukturasın belgileydi. Nuklein kislotalar barlıq tiri organizmlerdiń kletkalarında mav-jud bolıp, násillik (genetikalıq ) informasiyani saklash hám nasldennaslga o'tka-zishdek eń zárúrli funksiyanı baja-radi, kletka beloklarınıń bul ın-formatsiyani voqe etiwshi sintezi procesine tásir kórsetedi. Organizmde erkin halda boladı, beloklar menen bir kompleks (nukleproteidlar) ni quraydı.

DNK-matritsasida DNK molekulasınıń eki retten kobeyiw processin replikatsiya dep ataladı. Replikatsiya reaksiyasınıń ketiwi ushın bir shınjırlı DNK-matritsa, dezoksinukleozidtrifosfatlar, fermentler, magniy ionları hám eki shınjırlı DNK molekulasın bir birinen ajıratıwshı belok faktorları bolıwı zárúr. DNK biosintezin ulıwma tárzde tómendegi kóriniste jazıw múmkin:

DNK biosintezi matritsa (qálip) DNKdan komplementar nusqa alıw, yaǵnıy replikatsiya arqalı ámelge asıriladı. Qas spiraldi bir-birinen ajıratıwshı belok tásirinde nukleotid shınjırları bir-birinen ajraladi. Makromolekula bır jola bir shınjırlı dezoksipolinukleotidqa aylanbastan, bálki málim bólimlergine ayır payda etedi. Prokariotlarda DNK molekulası halqa formasında bolib, málim jerlerinen ori-sayt (Origin-replikatsiyani baslanıwı ) baslanıp, DNK shınjırı ekige bóleklengen ayır keri táreplerge háreketlenedi. Eukariotlarda ori-saytlar kop muǵdarda bolǵanlıǵı ushın replikatsiya DNK molekulasınıń kop bólimlerinen baslanıwı anıqlanǵan. DNK molekulasında AT jupi qay jerde kop bolsa, osha noqatlarda replikatsiya baslanadı, sebebi GS jupindegi bogni úziwge salıstırǵanda AT boglarni ajıratıw ańsat bolıp tabıladı.