Ózbekistan respublikasi joqari bilim, PÀn hàm innovatsiyalar ministrligi

DNK REPARATSIYASI

Makromolekula bolǵan DNK shınjırınıń matritsali sintezi bolmish replikatsiya procesiniń qandayda bir noqatında molekulyar qátelik roy bersa, arnawlı fermentler sisteması dúzetib, remontlap, toldirib turadı. Bul processni reparatsiya procesi dep ataladı. Bir shınjırlı DNK replikatsiyasida úzilis, qátelik júz bersa, DNK-polimeraza, DNK-ligaza fermentleri arqalı dúzetiledi. DNK-polimeraza III bolsa azot tiykarların ketma- ketligini, nukleotidlar boglanishini qadaǵalaw etedi. DNK ultrafioletoviy nur tásirinde ayırım bólimlerdiń ximiyalıq boglari ozgarib, timinli qapırıqer ónim baladı. Reparatsiya fermentleri sonday tábiy bolmagan qapırıqerlarni bólekleydi. Ónim bolǵan basshın oligonukleotidlar arqalı DNK-polimeraza I fermenti toldiriladi. Usı fragmentler DNK-ligaza enzimlari sebepli DNK molekulasına kovalentli boglaydi. Sol tiykarda ziyanlanǵan DNK molekulası tábiy jaǵdayǵa keltiriledi.

Joqarı temperatura tásirinde purin nukleotidlari azot tiykarlarınan ajralıp, replikatsiyada qatnasıw eta almay qaladı. Bul process reparatsiyasi arnawlı ferment apurinli endonukleaza arqalı ámelge asadı. Bul reaksiyalar da timinli qapırıqerlar reparatsiyasina uqsaydi.
DNK molekulasındaǵı azot tiykarlarınıń hár qıylı ximiyalıq alkillash tiykarında ónim bolǵan metillangan birikpeleri DNK-glikozilaza degen ferment gruppaları arqalı reparatsiya etiledi. Ziyanlanǵan nukleotidlardan azot tiykarları ajratilsa da, uglevod, fosfor qaldıqları ozgarmaydi. Ajıratılǵan alkillangan azot tiykarları orniga tábiy azot tiykarların DNK-glikozilaza fermentler DNK shınjırına boglaydi.
DNK sintezida qátelik reparatsiya arqalı dúzetilmasa, replikatsiya procesi togri kechmaydi. DNK molekulasındaǵı bunday ozgarishlarni mutatsiya dep ataladı. Mutatsiyalar az-ozidan (spontanli) hám indutsirlanish tiykarında bolıwı múmkin. Organizmde DNK molekulasında az-ozidan mutatsiya bolish chastotasınıń múmkinshiligı júdá kem bolib, 10 -5-10 -8 ge teń. DNK molekulasındaǵı mutatsiyalar kópshilik sırtqı faktorlar tásirinde (radiatsiya, viruslar, ximiyalıq agentler) júz baladı. Genomga tásir etiwshi mutagenlar ishinde átirap -ortalıqtıń pataslanıwına sebep boluvchilar qáwipli esaplanadı. Sanaat shıǵındıları suw hám hawanı aynıwı genomga unamsız tásir etiwi múmkin. Azıq-awqatqa qosılatuǵın boyawlar, stabilizatorlar, jaǵımlı ishimli elementlerdıń ayırımları mutagen bolǵanlıǵı ushın olardıń isletiliwi házirgi kúnde qatań qadaǵalawǵa alınǵan. Kopchilik dárivor elementlar da mutagen bolıp, olardıń genomga tásir etiwi anıqlanıp atır.