Ózbekistan respublikasi joqari bilim, PÀn hàm innovatsiyalar ministrligi

Kurs jumısınıń maqseti hám wazıypası: Meniń kurs jumısım ######## haqqında bolıp,onin kelip shıgıw tariyxi,alınıwı,paydalı hám unamsız tásirleri haqqında boladı.
Kurs jumısınıń aktuallıǵı:
Kurs jumısınıń kólemi: Kurs jumısı dástúrine kóre kirisiw, I bap ádebiyatlarǵa sholıw, II bap tájriybe bólimi, III bap nátiyjelerdi talıqlaw ham juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar bóliminen ibarat bolıp, Times New Roman baspasında, 14 ólshem hám 1,5 intervallarda jazılǵan. Kurs jumısı kólemi 30 bet hám 20 ádebiyatlar diziminen quralǵan.


I-BAP. Àdebiyatlarģa sholıw
I.1. Virus haqqinda túsinik
Viruslar (latınsha: virus — uwlı zat ) — tek ǵana tiri kketkalari kobeyip, ósimlik, haywan hám adamda jyģimli kesellik qozģatiwshi mikroorganizmlar. Ótken zamanda "viruslar" termini hár túrlı kesellik qozǵatıwshılarǵa, ásirese belgisiz agentlerge salıstırǵanda qollanılǵan.
Fransuz alımi L. Paster bir qansha keselliklerdiń kelip shıǵıwında bakteriyalardiń rolin tastıyıqlap bergeninen keyin viruslar túsinigi "mikrob" sóziniń sinonimi retinde qollanila baslandı. Kesellik qozǵatıwshı bul eki gruppa agentleri, yaǵnıy bakteriyalar menen viruslar ortasındaǵı zárúrli parq orıs alımı D. I. Ivanovskiy (1892) hám keyinirek basqalar temeki mozaikasi hámde jup sıyaqlı haywanlardıń belok keseli qozǵatıwshıları bakterial suzģish (filtr)den ótiwin tastıyıqlaģannan soń, anıqlandi.
Viruslar tábiyaatda keń tarqalǵan, adam, haywanlar hám ósimliklerde hár túrlı salmaqli keselliklerdi payda etedi. Olar arnawlı taratıwshı yamasa mexanik jol menen tarqaladı. Kópshilik viruslar yillab tirilik ózgeshelikin joǵatmaydı, qolay jaǵdayǵa (tiri kletkaǵa) túsip qalıwı menen kesellik qozǵata baslaydı. Ayırım viruslar (mas., gripp viruslar) sırtqı ortalıqta óz ózgeshelikin joǵatadı. viruslar qozǵatatuǵın keselliktiń payda bolıwına kóbinese tek bir virus bóleksi sebep bolıwı múmkin. Mas., bir poliomielit virusı bóleksi (molekulası) den bir neshe saatta milliardlap viruslar payda boladı. viruslardıń kóbeyiwi sitoplazmadagi aminokislotalar menen baylanıslı. Millionlap viruslar molekulaları jıyındısı mikroskop astında kristallar yamasa X-denesheler formasında kórinedi. Kesellik jaǵdayın qozǵawtıw ózgesheligi, kesellik qo'zg'ovchi basqa agentlerge salıstırǵanda júdá kishiligi hám ádetdegi jasalma azıqlı ortalıqta rawajlanmasligi viruslardıń ayriqsha ózgesheligi bolıp tabıladı. Tek birpara bakteriofaglar bunnan tısqarı, olardı erin. sharayatında kóbeytiw múmkinligi tastıyıqlanǵan. Erin. de úyreniw múmkinshiligi bolǵan barlıq viruslar hár túrlı fizikalıq usıllar menen anaǵurlım anıq "ólshengen". Olardıń diametri 10—300 mkm. Tayaqsha, shar yamasa ipsimon formada boladı.
Ósimlik hám haywanlarda kesellik qozǵawtıwshı kóplegen viruslar domalaq formada. Biyday hám jońıshqa mozaikasi viruslar sırtqı kórinisi menen bakteriya tayaqshası yamasa o'qqa uqsaydı. viruslar dúzilisin elektron mikroskop va rentgenda izertlew arqalı birpara názik strukturalıq bólimleri anıqlanǵan. Olardıń hámmesinde ishki element, tiykarınan nuklein kislotadan ibarat bolıp, ol belok qabıq menen oralǵan. Bir neshe tur viruslardıń ximiyalıq quramı úyrenilgen, tek. vaksinalar viruslardıń dúzilisi de, shaması ápiwayı bakteriyalarniki sıyaqlı quramalı. Onıń quramında nukleoproteinlar, uglevodlar hám lipoidlar bar. Nuklein kislotası dezvksiriboza formasında, lipoidlar toparı bolsa xolesterol, fosfolipid hám neytral may kórinisinde ushraydı. Fitopatogen viruslar quramında ribonuklein kislota (RNK), haywan hám adamlarda kesellik qozǵawtıwshı viruslarda esa RNK yoki DNK (dezoksiribonuklein kislota) bar. Ayırım viruslar tazalanǵan preparatlar jaǵdayında alınıp, olardıń bir bólegi taza haqıyqıy kristallar (mas., temeki nekrozining viruslar ), basqaları bolsa suyıq kristallar (mas., temeki mozaikasi viruslar ) yamasa formaeiz shókpeler payda etedi. viruslardı ajıratıp alıw hám tazalaw ushın ultratsentrifugalanadi, hár qıylı fizikkimyoviy usıllardan paydalanıladı.
Viruslardıń klassifikaciyası (klassifikatsiyasi) hám olardı ańlatatuǵın belgiler ele qabıl etilmegen. Olarǵa da tap haywanlar hám ósimliklerge beriletuǵın tur hám gruppa atı beriledi, xalıq ańlatpaları, hár túrlı qısqartpalardan paydalanıladı, keselleniwshi organizmdiń gruppa atı menen atalib, janına nomer qóyıladı yamasa viruslar morfologiyalıq, ximiyalıq ózgeshelikleri hám reproduktivlik qásiyetlerine qaray urug hám shańaraqlarǵa birlestiriledi. viruslar urıwınıń latınsha nomiga virus sózi (mas., Enterovirus), shańaraǵı nomiga viridae sózi (mas., Poxviridae) qosılıp jazıladı.
Viruslar organizmge hár túrlı jollar menen kiredi, mas., viruslar ósimlik kletkalarına shetten tek olar ziyanlanǵanında kiriwi múmkin. Gripp viruslar hám b. de kletka qabıǵın buzıw ózgeshelikine iye bolǵan fermentleri bar. viruslar organizmge kirgach, infeksiyanint latent yamasa jasırın dáwiri baslanadı. Kóplegen viruslar kletkalarda toplanıp, kletka ishinde ayriqsha strukturalıq bólimler payda etedi (qarang viruslı granullyoz). viruslar menen zálellengen ósimlikler, ádetde, pútkil turmısı dawamında infeksiya óshog'i bolıp qaladı. viruslar ekologiyalıq, biologikva b. faktorlar tásirinde payda bolatuǵın kúshli ózgeriwshenlikke iye. viruslar tábiyaatda keń tarqalǵan bolıp, olar júdá kóp xojayınǵa iye. Tiykarınan, so'ruvchi shıbın-shirkeyler, kanalar hám nematodalar menen tarqaladı. Birpara viruslar urıwlar arqalı tarqaladı hám derlik barlıq viruslar kesel ósimlik jınısız ko'paytirilganda áwladqa ótedi. viruslardıń patologikalıq tásiri túrme-túr bolıp, tiykarınan, olardıń kóbeyiwinen xojayın organizminde júz beretuǵın belok hám nuklein almasınıwınıń aynıwı menen belgilenedi (viruslı kesellikler). viruslarni virusologiya fani úyrenedi.