Ózbekistan respublikasi joqari bilim, PÀn hàm innovatsiyalar ministrligi

RNK sintezi (transkripsiya)

Ribonuklein kislotalar (RNK) —yuqori molekulalı murak birikpeler, nuklein kislotalardan biri, monomerlari nukleotidlardan ibarat. Hár bir nukleotidi quramına uglevod D — riboza, azotli tiykarlar, adenin, guanin, sitozin hám uratsildan biri hám de fosfor kislotası krldig'i kiredi Barlıq tiri organizmler hám kóplegen viruslardıń zárúrli komponenti. Násillik informaciyanıń naslden naslge ótiwinde qatnasadı. Ribonuklein kislotalar molekulasınıń keńislikdegi strukturası, tiykarlanıp, bir ipli polinukleotid shınjırdan ibarat bolıp, quramında 75 ten 10000 danege shekem nukleotid qaldıg'i bar. Molekulasınıń ayırım bólimlerinde azot tiykarlarınıń komplementarlik Principine qaray qos shınjırlar payda boladı. Funksiyası hám strukturasına kóre, Ribonuklein kislotalar ribosomal (rRNK), transport (tRNK), informatsiyey (iRNK) hám kishi molekulalı (km RNK) ga ajratıladı. Tiri xujayralarda RNK sintezi DNK matritsasida RNKpolimeraza fermenti járdeminde ámelge asadı (qarang Transkripsiya). Eukariot kletkalarda RNK molekulaları 3 qıylı RNK — polimeraza qatnasıwında sintezlanadi. Sintezlangan DNK matritsasiga komplementar, sebebi RNK shınjırındaǵı nukleotidlar izbe-izligin DNK matritsasidagi nukleotidlar qatarı belgileydi. Arnawlı bir gen sintezidagi DNKning komplementar 2 shınjırınan tek birewi RNK ushın matritsa wazıypasın atqaradı. Ádetde, RNK molekulaları ol sintezlaydigan funksional molekulalarǵa salıstırǵanda anaǵurlım úlken molekulyar massaǵa iye. Kletka daǵı RNK sanınıń 80% ini ribosomal RNK quraydı. Onıń molekulyar massası 1, 1 — 1, 7 mln bolıp, 4000—6000 mononukleotid qaldıg'idan ibarat. RNKning bul xili ribosomalarning qáliplesiwinde qatnasadı. Qáliplesken ribosomalarning 60% massasın rRNK quraydı. Transport RNK kletka daǵı RNKning 15% ini quraydı. Ol aminokislotalardı belok sintezlaydigan ribosomalarga jetkezip beredi. Transport RNKning molekulyar massası 25000 ge jaqın bolıp, 60—90 nukleotid qaldıg'idan ibarat. Transport RNK basqa RNKga salıstırǵanda jaqsı úyrenilgen. Onıń strukturası jońıshqa bargiga uqsaydı. Hár bir aminokislotanıń ayriqsha tRNKsi ámeldegi bolıp, aminoatsilsintetaza fermenti menen birge tásir kórsetedi. Bul ferment ayriqsha keletuǵın tRNK hám aminokislotanı tanıs ózgeshelikine iye. Ayırım jaǵdaylarda bir aminokislota eki hám odan artıq tRNK járdeminde kodlanadı. Informatsion RNK xujayradagi RNK massasınıń 2—6% ini quraydı. Hár túrlı iRNK molekulaları bir-birinen molekulyar massası hám nukleotidlar quramı menen parıq etedi. Kletkada sintezlanadigan belok molekulaları arnawlı bir i RNK yamasa onıń bir bólegi arqalı kodlanadı. Eukariotlar xujayrasida iRNK yadroda sintezlanib, ondan arnawlı ribonukleoprotein bóleksheler (informosomlar) quramında sitoplazmaga kóshiriledi. Eukariotlarda iRNK sintezi kodlanmaydigan kiyem (intron) larga iye bulgan júdá uzın shınjırlı pro iRNK sintezidan baslanadı hám anaǵurlım ózgerisler menen jetilgen iRNK payda boladı. Kodlanmaydigan bólimler pro iRNK molekulasınıń pútkil uzınlıǵı boylap tegis bólistirilgen. Intronlarni ajıratıp tastap iRNK molekulasınıń kodlaytuǵın bólimlerin tazadan jaylastırıw (splaysing) arnawlı kletka mexanizmleri arqalı basqarıladı. Prokariot xujayralardagi iRNK sintezida derlik úlken ózgerisler bolmaydı. Kishi molekulalı RNK funksiyası, strukturası hám ólshemine qaray hár túrlı. Olar quramında 30 dan 300 danege shekem nukleotid qaldıg'i boladı. Bul túrdegi RNK ribosoma, yadro hám sitoplazmadagi ribonukleoprotein bóleksheler quramında ushraydı.
Joqarıda aytıp ótkeni sıyaqlı, belok sintezi ushın DNK matritsa bala almaydı. Belok sintezida genetikalıq informaciyanı DNK den belok sintezlovchi ribasomani arnawlı RNK lar támiyinleydi. RNK molekulaları makroerg tutqan ATF, GTF, STF hám UTF lardan DNK matritsasida, RNK-polimeraza fermentleri qatnasıwında sintezlanadi. RNK shınjırı DNK molekulasınıń bir bóleginde komplementar sistema tiykarında sintezlanganligi ushın, olardıń nukleotid qatarı bir-birlerine sáykes keledi.
Transkripsiya processinde úsh túrdegi RNK sintezlanadi. Informatsiya RNK ribosomadagi belok sintezi ushın matritsa bolib xızmet etedi. Transport hám ribosom RNK lar da belok sintezida tikkeley iskerlik korsatadilar. Replikatsiya hám transkripsiya processlerinde ulıwmalıq belgileri bolib, DNK molekulasınıń bir shınjırı matritsa sintezi ushın xızmet etedi. Lekin, bul processda saldamlı ayırmashılıqlar da jaq emes. Replikatsiyada DNK dıń eki shınjırı matritsa xızmetin otaydi. RNK sintezida DNK dıń bir bólegi matritsa rolin atqaradı. Bul fragmentler arnawlı bir genler toparın az ishine alǵan bolib, olardı transkriptonlar dep ataladı.
RNK sintezi RNK polimeraza fermenti qatnasıwında ámelge asadı. Organizmde bir neshe qıylı RNK polimeraza fermentleri anıqlanǵan: