Ózbekistan respublikasi joqari bilim, PÀn hàm innovatsiyalar ministrligi

I.2. DNK hám RNK sintezi
Nuklein kislotalardıń sintezi ushın DNK shınjırı, belok biosinteziga matritsa (qálip) retinde i-RNK xızmet etedi. DNK dıń sintezi DNK-matritsaning eki shınjırında, RNK sintezi bolsa onıń bir shınjırında ámelge asadı. Kópshilik jaǵdayda DNK shınjırı bir-birinen bóleklengen hám tiyisli sharayat tiykarında júz baladı. Biopolimerlarning qáliplesiwinde matritsadan tısqarı taǵı substratlar, reaksiyanı katalizlovchi fermentler zárúr baladı. DNK sintezida substrat retinde dezoksiribonukleozidtrifosfat, RNK ushın ribonukleozidtri-fosfatlar bolıwı kerek. Belok sintezida bolsa substrat wazıypasın aminoatsil-t-RNK atqaradı.
Nuklein kislotalardıń matritsa sintezida qatnasıw etiwshi fermentler DNK-yamasa RNK-polimerazalar bolıp tabıladı. Ayırım halda i-RNK tek belok sintezida matritsa bolmasdan, bálki DNK biosintezi ushın da qálip wazıypasın orınlawı múmkin. Bunday processni teris transkriptaza fermenti atqaradı. Biopolimerlarning matritsali úsh qıylı sintezi úsh basqıshdan ibarat : a) initsiatsiya-eki monomerdan polimerning baslanıwı ; b) elongatsiya-polimer shınjırınıń uzayıwı ; v) terminatsiya-matritsali sintezning juwmaqlanıwı. Prokariot hám eukariot organizmlerde DNK dıń sintezi birdey bolıwı gúzetiledi. Usı sintez tiykarında azotli tiykarlardıń komplementarlik sisteması (A=T, G=S) bolib, bul process hár bir tur organizmdiń DNKsidagi nukleotid qatarın tek ata-anasidagina bolmaydıden, bálki keyingi áwladlarǵa da qatań birdey jaǵdayda uzatılıwın támiyinleydi.
DNK ha’m RNK sintezi
DNK Sentizi ferrnentativ process bolıp tabıladı. Bul process DNKning arnawlı fermenti - polimerazaning iskerlik! nátiyjesinde júzege shıǵadı. DNK tek nukleotidlaming jaylasıw rejimin belgilep beredi, reduplikatsiya procesin bolsa belok -ferment basqaradi. Belok ferment DNK dıń uzın qos shınjırı boylap onıń bir uchidan ekinshi 90 uchiga ótedi hám shınjır jarılıp ajralıp ketedi, nátiyjede eki molekula DNK ónim boladı. DNK molekulasınıń qos shınjırı vodorod menen kúshsizgine bir-birine baylanısqan bolıp, reduplikatsiya júz bergende áne sol vodorod baǵları uzilib ketedi uchiga ótedi hám shınjır jarılıp ajralıp ketedi, nátiyjede eki molekula DNK ónim boladı. DNK molekulasınıń qos shınjırı vodorod menen kúshsizgine bir-birine baylanısqan bolıp, reduplikatsiya júz bergende
áne sol vodorod baǵları uzilib ketedi N. P. Dubinin nukleotidlar hám násillik informatsiya haqqında tómendegi júdá zárúrli pikirlami aytǵan. Uglevodlar azotli tiykarlar menen birigiwi nátiyjesinde nukleotidlar ónim boladı. Bunday nukleotidlar, hár qıylı azotli tiykarlar muǵdarın esaplaganida, DNK hám RNK ushın da tórtew bolıwı kerek. Biraq ush molekula, yaǵnıy azotli tiykarlar, ugdevodlar hám fosfat kislota qaldıg'idan ibarat zatlar nuklein kislotalardıń tiykarǵı forması - " gerbishi" bolıp xızmet etedi. Bul birikpeler nukleotidlar atınıń alǵan : olar nukleotidlaming fbsforli efiridan ibarat. Sonday etip hár bir nukleotid bir-birinen parq etetuǵın úsh bólekten: tiykarlar, uglevodlar komponenti hám fosfat kislotadan ibarat. Hár bir gen yuzta yamasa mıń nukleotiddan tashkil tapqan DNK bóleginen ibarat. RNK-dıń molekulyar salmaǵı DNK-dıń molekulyar salmaǵınan kishi, RNK shınjırı DNK shınjırınan kalta boladı, hulayrada úsh qıylı RNK ushraydı : I) A-RNK - informatsion (A-RNK informaciya ), yaǵnıy dáldalshı RNK; 2) T-RNK - tasıwshı RNK hám 3) RNK-ribosoma RNK belgili. A-RNK-dıń molekulası júzlershe nukleotiddan ibarat bolıp násillik informaciyanı yadrodan sitoplazmaga jetkeredi. T-RNKning molekulası 70-taga jaqın nukleotiddan ibarat bolıp, aminokislotalami belok Sentizlanadigan jayǵa - ribosomalarga jetkezip beredi. R-RNK kletka ribosomasi quramına kiredi, onıń molekulası 4-6
mıń nukleotiddan ibarat. Bul úsh qıylı RNK dıń óz-ara tásiri nátiyjesinde kletkada belok Sentizi ámelge asadı, DNK barlıq beloklar Sentizida qatnasıw etip, ulaming dúzilisi hám fimksiyasini anıqSaydi. Biraq DNK dıń ózi beloklar Sentizida tikkeley qálip bolıp xızmet qiiadi. Kletka daǵı barlıq RNK aw al yadroda Sentizlanadi, keyin olar sitoplazmaga - belok Sentizlanadigan jayǵa ótedi. Yadroda azǵantay RNK qaladı hám olar yadro ushın kerek bolǵan beloktı Sentizlaydi. Kletkada Sentizlanadigan belok muǵdarı odaǵı RNKning kóp-ozligiga baylanıslı. RNK-ga bay kletkalarda beloklar kóp Sentizlanadi. DNKning nukleotid quramı haqqındaǵı informaciyanıń RNK ga
kóshiriliwi transkripsiya dep ataladı. Bul hádiyse DNK qálipinde A-RNK - dı Sentizlanishi menen ámelge asadı. Genetikalıq informaciya transkfipsiyasi tómendegishe baradı. A-RNK yadro qabıǵı tesikchaiardan ótip, DNK
molekulasındaǵı nukleotidlaming izbe-izlik tártibi haqqındaǵı informaciyanı
sitoplazmaga jetkeredi. DNK molekulası replikatsiyalanayotgan vaqida onıń shınjırlarınan birinde A-RNK molekulası Sentizlanadi Nukleotidlaming juftlashishi toltırıw Principi tiykarında baradı. A- RNK molekulasındaǵı nukleotidlaming jaylasıw tártibi DNK shınjırı menen anıqlanadı. Mısalı, guanil kislota sitidil kislota menen, timidil kislota adenil kislota menen, DNK-dıń adenil kislotası bolsa uradil kislota menen birikadi, A-RNK-dıń bir molekulası bir polipeptid zanjiming dúzilisi haqqındaǵı informatsiyaga iye boladı.