Ўзбекистон республикаси

3.2. RADIATSIYA NURLARIDAN ZARARLANISH

Turli xil ionlovchi nurlar ta'siridan inson tanasida nurlanish bilan bog'liq o'zgarishlar kelib chiqadi. Ionlovchi nurlar tarkibi elektromagnit va korpuskulyar nurlardan iborat. Elektromagnit nurlarga o'z navbatida rentgen nurlari, gamma nurlar va zaradlangan zarrachalarning qattiq jismlardan o'tishi natijasida yuzaga keluvchi korpuskulyar tormozlangan nurlanish kiradi. Korpuskulyar nurlanish esa alfa, beta zarrachalar, shuningdek, proton va neytronlar oqimidan iborat. Rentgen va gamma nurlar tanadan o'tib ketadi. Ularning tirik to'qimalarga ta'siri natijasida tez uchadigan neytroplar hosil bo'ladi va ular to'qima molekulalarini ionlab qo'yadi. Alfa zarrachalar musbat zaradlangan geliy yadrolaridan iborat bo'lib, tarkibida ikkita proton va ikkita neytron mavjud. Beta zarrachalarning manfiy zaradlilariga elektronlar, musbat zaradlilariga esa pozitronlar deb qarash kerak.

Rentgen va gamma nurlarining tirik to'qimalardan o'tish xususiyati o'nlab santimetrlar, alfa zarrachalariniki esa millimetrning yuzdan bir ulushi bilan o'lchanadi, beta zarrachalarniki 2.5 mm ga teng. Shuning uchun ham neytronlar atomlarni ionlamasdan, balki o'larning yadrolariga ta'sir etadi.
Ionlovchi nurlarning ta'sir darajasi ular miqdoriga, ya'ni tanadan qancha nur o'tganiga bog'liq, Tirik to'qimalarning nurlanish birligi kilib grey olingan (1 grey 100 rad ga teng).

IONLOVCHI NURLANISHNING BIOLOGIK TA'SIRI

Ionlovchi nurlar to'qimalarga bevosita va bilvosita ta'sir etadi. Bu nurlarning to'qimalarga byovosita, to'g'ridan-to'g'ri ta'sir etishi natijasida ularning biomolekulalari ionlashib, ko'zg'aladi. Nurlarning bilvosita ta'siri esa to'qima tarkibidagi suvning radioliz jarayoni bilan bog'liq bo'lib, oqibatda hosil bo'lgan parchalanish mahsulotlari (OH,O,H2O2,HO2) o'ta faol xususiyat kasb etadi va hujayra tarkibiga kiruvchi barcha organik moddalarni oksidlab qo'yadi.

Bevosita nurlanish ta'sirida xujayra fermentlari, nukleoproteidlar, xromosomapar, bilvosita ta'sir tufayli suv radiolizi mahsulotlaridan to'qimalar zarar ko'radi.
Hujayra va to'qimalarning nurlanishga naqadar sezgirligi ularning faolligiga bog'liq. Hujayralar qanchalik tez mitotik yo'l bilan bo'linib ko'paysa, ularning nurlanishga sezgirligi ham shunchalik yukori bo'ladi. Limfoid va miyeloid to'qimalar nurlanishga eng sezgir to'qimalar bo'lib, ulardan so'ng ichak va teri epiteliysi, ovqat hazm qilish hamda endokrin bezlarining sekret ishlab chikaruvchi hujayralari, mushak, tog'ay, suyak va biriktiruvchi to'qimalar turadi.
Ionlovchi nurlarning to'qimalarga bevosita hamda bilvosita ta'siri - qonda radiotoksinlar hosil bo'lishi va aylanishi ichki a'zolar faoliyatining ishdan chiqishiga olib keladi.
Yuqori dozada nurlanish natijasida suyak ko'migida qon tanachalarining hosil bo'lishi umuman to'xtashi mumkin va qonda leykotsitopeniya, trombotsitopeniya erta rivojlanadi. Bu esa o'z navbatida infeksion va gemorragik sindromlarning rivojlanishiga sabab bo'ladi.
Nurlanishning klinik belgilari (olimlar YE.V.Gembitskiy va F.I.Komarov kuzatishicha) ko'plab omillarga bog'liq. Bular -nur turlari (gamma, beta, neytron va b.), ularning miqsori va quvvati, nurlovchi manbaning joylashishi (tashqi ma'lum masofadagi manbadan va ichki - odam ichiga nurlovchi moddaning tushishidan), aralash, odam tanasiga nurlarning bir tekis, notekis, bir joyga yoki tananing ma'lum qismiga ta'sir etishi, qancha vaqt ichida qanday mikdorda nurlaiishdan iborat. Shundan kelib chiqqan holda, o'tkir va surunkali nur kasalligi hamda mahalliy radiatsion zararlanish farqlanadi.