*zbekiston respublikasi

2. Qiziqishning psixologik tavsifi
Qiziqish shaxsning muhim psixologik jabshalaridan biri Hisoblanib, unda insonning individual xususiyati bevosita mujassamlashadi. Qiziqish-insonlarning dunyoqarashi, e'tiqodlari, ideallari, ya'ni uning oliy maqsadlari, ezgu niyatlari, orzu umidlari bilan bevosita muhim rol o’ynaydi hamda ularning muvaffiqiyatli kechishini ta'minlash uchun xizmat qiladi.
Qiziqish bilimlarni ongli, puxta, barqaror, anglagan holda o’zlashtirishda, ko’nikma va malakalarni shakllantirishda, shaxs qobiliyati, zeshni, uqo’vchanligi rivojlantirishga, olamni mukammalroq tushunishga, bilim saviyasining kengayishiga yordam beradi.
Qiziqish motiv singari borliqning mo’'jizakor tomonlarini bilishga, fan asoslarini egallashga faoliyatning turli-tuman shakllariga nisbatan ijodiy yondaHishni vujudga keltiradi, mehnatga, ta'limga mas'uliyat bilan munosabatda bo’lishni shakllantiradi, har qaysi yakkashol (individual) shaxsda ishchanlik, g’ayrat-shijoat, egilmas irodani tarkib toptirishga puxta psixologik hart haroitlar yaratadi. Qiziqishning psixologik moshiyatidan kelib chiqqan holda yondashilganda, qiziqish,insonda intilish, faolik, ichki turtgi, eshtiyojni ro’yobga chiqarish manbai rolini bajaradi.
Jahon psixologiya fanining yirik namoyandalari shaxsning qiziqishini uning yaxlit ruhiy dunyosi bilan, binobarin, odamning aqliy faoliyati, bilish jarayonlari, irodasi, xarakteri, temperamenti, Hissiyoti, qobiliyati bilan, umuman olganda inson tuzilishining barcha qirralari bilan bog’liq tarzda tushuntirishga harakat qilganlar.
Qiziqish muammosi psixologik nuqtai nazardan N.A.Ribnikov, N.F.Dobrinin, N.D.Levitov, M.F.Belyaev, L.A.Gordon, L.I.Bojovich, N.G.Morozova, M.G.Davletshin, M V.Voshidov, V.A.Tokareva, E.g’.g’oziev va boshqalarning nazariy metodologik xususiyatga ega bo’lgan asarlarida hamda maxsus eksperimental tadqiqotlarida rivojlantirildi.
Hozirgi zamon psixologiyasida qiziqish ob'ektiv borliqning insonlar ongiga sub'ektiv tarzda aks etishlaridan biri sifatida tan olinadi. qiziqish
shaxsning muayyan voqelikdagi, ma'lum vaziyatdagi turli narsa va hodisalarga tanlab munosabatda bo’lishida, insonning o’ziga xos qaror qabul qilishida, o’zini o’zi nazorat eta bilishida, maqsadga intiluvchanligida, yuzaga kelgan ob'ektiv va sub'ektiv to’siqlarning yengishida ifodalanadi.
Psixologiya fanining yirik namoyandalarining ta'limoticha, qiziqish odamlarning eshtiyojlari negizida yuzaga keladi, yaqqol ijtimoiy tarixiy hart-haroitda, vaziyatda vujudga keladi, shakllanadi, barqarorlashib boradi hamda ularning shaxsiy turmush haroitida va faoliyatida, ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnaHishi singari omillarda gavdalanadi. Umumiy talqinlarga asoslanib mulohaza bildirilganda, qiziqish aloshida jarayon, ma'lum psixologik funksiya emas, chunki u His-tuyg’u, iroda, ong, qolaversa jamiki psixik holatlar, hodisalar va ichki kechinmalarning o’zida mujassamlashtirgan, murakkab tizimli ruhiy voqelikdir.
Qiziqishni psixologik moshiyatining dastlabki ko’rinishi-bu uni odamlar tomonidan anglab yetishi yoki tushunish imkoniyatidir. Shaxs qiziqish mashsulini, uning oqibatini anglash, tasavvur etish orqaligina ob'ektiv borliqdagi narsa va hodisalarga ongli, tanlab munosabatlarda bo’ladi. Lekin bu voqelik (anglash, tushunish) insonda birdaniga sodir bo’lmaydi, balki muayyan vaqt davomida unda bilish jarayonlari, shaxsiy fazilatlari, individual-tipologik xususiyatlari rivojlanishi tufayli yuzaga keladi.Shuni aloshida ta'kidlab o’tish joizki, qiziqishning psixologik
moshiyati namoyon bo’lishi aqliy jarayonlar muhim rol o’ynashi hodisasi qayd qilinishi u faqat intellektdan tashkil topadi, degan ma'no anglatmaydi, albatta.
Xuddi shu boisdan, qiziqishni psixologik moshiyatining ikkinchi ko’rinishi-uning His tuyg’ular, emosional holatlar bilan uyg’unlashgan, mujassamlashgan tarzda ifodalanishidir. Ma'lumki, His-tuyg’ular, shuningdek, emosional holatlar (emosional ton, kayfiyat, shijoat, eshtiros va boshqalar) shaxsning borliqdagi aniq voqelikka, narsa va hodisalarga, muayyan faoliyatga nisbatan intilishni, sa'i-harakatlarni kuchaytiradi, jadallashtiradi, safarbarlikni ob'ektga yo’naltiradi. Inson o’z shaxsiy qiziqishini qondirgandan keyin unda yoqimli His-tuyg’ular uyg’onadi, ruhiy qoniqish esa o’z navbatida lazzatlanish (praksik) Hisni vujudga keltiradi, buning natijasida frustrasiya (ruhi tuHish) uning shaxsiyatini egallaydi.
Qiziqishni psixologik moshiyatining uchinchi ko’rinishi-uning irodali sifatlari bilan yoinki iroda akti bilan umumlashgan tarzda vujudga kelishidir.
Irodaviy zo’r berish, muayyan qaror bo’yicha intilish, ba'zi qiyinchiliklarni yengish, mustaqillik namoyon qilish qiziqishni qaror toptiradi, shaxsni maqsad sari yetaklaydi. Qiziqishni psixologik moshiyatining to’rtinchi ko’rinishi- uni oliy nerv faoliyati xususiyatlari va temperament tiplari bilan birga mujassamlashgan holda namoyon bo’lishidir. Qiziqishning nerv-fiziologik mexanizmlari to’g’risida mulohaza yurtilganda, dastavval rus olimi I.P.Pavlovning oliy nerv faoliyati shaqidagi ta'limotini ta'kidlab o’tish joiz. Uning "bu nima?" refleksi, ya'ni orientirovka (mo’ljal olish) refleksi qiziqishning moddiy negizini tushuntirishda muhim ahamiyat kasb etadi. I.P.Pavlov va uning shogirdlaridan keyin P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, B.M.Teplov, V.S.Merlin, V.D.Nebilisin va boshqalar insondagi qiziqishning nerv-fiziologik mexanizmlarini bosh miya katta yarim harlari po’stlog’ida orientirovka refleksi negizida murakkab muvaqqat bog’lanishlarning vujudga kelishidir, degan yo’sinda talqin qilmoqdalar. qiziqishning moddiy asoslari- o’zaro induksiya qonuni, po’stloqdagi optimal qo’zg’alish o’chog’i va dinamik stereotiplar (I.P.Pavlov), dominanta (A.A.Uxtomskiy), orientir murakkab psixofiziologik hodisa ekanligi (E.N.Sokolov) va boshqalar bo’lib Hisoblanadi.
Hozirgi davrda qiziqish shaxsning individual psixologik xususiyatidan iboratdir, degan xulosa odatiy narsaga aylanib qoldi.Shunga qaramasdan, ba'zi manbalarda qiziqish-muayyan soha bo’yicha to’g’ri mo’ljal olishga, yangi omillar bilan taniHishga, voqelikni to’la va chuqur aks ettirishga yordam beradigan motivdir, degan ta'rifga ham egadir. Shunga mutanosib tarzda qiziqish bilish jarayoni tusini kashf etadigan, ijobiy His-tuyg’ularda yo’naltirilgan ob'ekt bilan chuqurroq taniHishga, u shaqda ko’proq ma'lumotga ega bo’lish, uni moshiyatini anglab yetishga nisbatan shaxsning istagida namoyon bo’ladi, qabilida mulohazalar shukm suradi.
Shuni aloshida ta'kidlash lozimki, shaxsning ishtiyog’ini qondirishga yo’naltirilganligini aks ettiruvchi qiziqishning qondirilishi, shech qachon uning so’nishini ifodalamaydi, aksincha ob'ektning noma'lum qirralarini aniqlashga nisbatan intilish davom etaveradi.Shu bilan birga qiziqishlar bilishning, uning jarayonlari funksional holatining doimiy qo’zg’atuvchi mexanizmi sifatida vujudga keladi va aks ettirishda davom etadi.
Psixologiyada qiziqish mana bunday tiplarga ajratilishi mumkin: 1) mazmuniga ko’ra: shaxsiy va ijtimoiy; 2)maqsadiga binoan: bevosita va bilvosita; 3) ko’lamiga qaraganda: keng va tor; 4) qiziqishlar darajasi bo’yicha: barqaror va beqaror va boshqalar.
Qiziqishning mazmun jishatidan o’zaro tafovutlanishi quyidagilarda mujassamlashadi: bilish eshtiyojlarining ob'ektlari qaysilar, bilishning mazkur faoliyat maqsadi bilan mutanosibligi, shaxsning yashayotgan mushitiga nisbatan munosabati kabilar. Shaxsda nimalarga nisbatan qiziqish uyg’onadi, uning bilish eshtiyojlari ob'ektining ijtimoiy qiymati qanday ahamiyat kasb etadi? Insonning shaxsiy qiziqishi kelib chiqishiga ko’ra birlamchi bo’lishiga qaramasdan, u bir davrning o’zida ijtimoiylik xususiyatini kasb etaveradi. Uning kasbiy faoliyatiga nisbatan qiziqishi oxir oqibatda jamiyat uchun naf keltirishi, ravnaqi uchun qiymatlidir. Ijtimoiy xususiyatli qiziqishlarning paydo bo’lishi shaxsiy ahamiyat kasb etish sari etaklashi muqarrar. Chunki umumiylik (ijtimoiylik) bilan xususiylik (shaxsga oidlik) uyg’unlashgan holda shukm suradi va ular bir bosqichdan boshqa bir bosqichga avtomatik ravishda o’taveradi yoki ular doimo o’rin almashtirib turishadi. Shaxs o’z qiziqishi tufayli biron-bir narsani kashf etsa, individual eshtiyojini qondiradi, shuningdek, jamiyat, jamoa uchun ishlab chiqarishni takomillashtirishga bu narsa xizmat qiladi. Shu boisdan jamiyatning, jamoaning eng dolzarb vazifalaridan biri-yoshlarning mustaqil, faol bilishga, ijtimoiy ahamiyatga moyilik mehnat faoliyatiga nisbatan qiziqish uyg’otishdan iboratdir. Toki ularda jiddiy, sermazmun, jamiyat tomonidan rag’batlantiriluvchi, meshr-mushabbatga sazovor qiziqishlar shakllansin.
Qiziqishning maqsad jishatidan farqi bevosita va bilvosita namoyon bo’ladigan qiziqishlarning mavjudligini aniqlaydi. Bevosita qiziqishlar voqelikning, jismlar va hodisalarning emosional jozibaliligi, His-tuyg’ularga ega bo’lishligi, tashqi ta'sirlarga beriluvchanligi tufayli vujudga keladi. Bevosita qiziqishlar o’rganilayotgan narsaning ma'nosi bilan uning shaxs faoliyati uchun ahamiyati mos tushgan taqdirda paydo bo’lishi mumkin.
Psixologiyada bevosita qiziqishning yuzaga kelishini faoliyatning maqsadini anglash bilan bog’liq bo’lgan bilishni eshtiyoj deb atash qabul qilingan.
Mehnat va o’qish faoliyatida hamisha His-tuyg’uga, jozibaga tayanib ish tutish imkoniyati mavjud bo’lmasligi sababli jismoniy va aqliy mehnatni ongli idora qilishda muhim ahamiyat kasb etadigan bavosita qiziqishlarni tarkib toptirish masalasi ishlab chiqarish hamda ta'lim tizimi oldida turgan muhim vazifasi Hisoblanadi.
Shunday qilib, u yoki bu narsalarni (hodisalar moshiyatini) bilish, ko’rish, idrok qilish, anglab yetish uchun qiziqarli tuyulgan ichki kechinmalar bevosita qiziqishni aks ettiradi. Bilvosita qiziqishlar mehnat faoliyati yoki ta'lim olish jarayonining muayyan ijtimoiy ahamiyati bilan uning shaxs uchun sub'ektiv ahamiyati o’zaro mos tushganida bilvosita qiziqish yuzaga keladi. Binobarin, shaxs mazkur jarayonda bu narsalar meni qiziqtirgani uchun juda qiziqarlidir, degan xulosaga keladi. Mehnat faoliyati va ta'lim jarayonini ongli tashkil etishi yetakchi va ustuvor rol o’ynaydigan bilvosita qiziqishlarni tarkib toptirish uchun maxsus treninglarga, omilkor yo’l-yo’riqlarga o’rgatish maqsadga muvofiqdir.
Odamlarning qiziqishlari o’zining ko’lami bilan bir-biridan farq qiladi. Shunday shaxslar toifasi ham mavjudki, ularning qiziqishlari faqat birgina sohaga qaratilgan bo’ladi. Boshqa bir toifaga taalluqli odamlarda esa qiziqishlar qator sohalarga, fanlarga, ob'ektlarga yo’naltirilganligini uchratish mumkin. Lekin turli sohaga nisbatan qiziqishlarning biri ikkinchisiga salbiy ta'sir etishi mumkin emas, agarda ular oqilona boshqarish imkoniyatiga ega bo’lsa. qiziqishning torligi ko’pincha salbiy hodisa sifatida basholanishi mumkin, lekin ayni chog’da ularning
kengligi ham nuqson tariqasida tashlil qilinsa bo’ladi. Biroq shaxsning barkamol shaxs bo’lib kamol topishi qiziqishlar ko’lamini tor emas, balki keng miqyosda bo’lishni taqozo etadi.
Qiziqishlar o’zlarining darajasiga qarab barqaror va beqaror turlarga ajratiladi. Barqaror qiziqishga ega bo’lgan shaxs uzoq vaqt davomida yoqtirgan predmetlariga, ob'ektlariga, hodisalarga nisbatan o’z maylini shech o’zgarishsiz saqlab tura oladi. Shu boisdan inson eshtiyojlarini o’zida mujassamlashtiruvchi, shaxsning ruhiy fazilatiga aylana boshlagan qiziqishlar barqaror qiziqishlar deyiladi. Barqaror qiziqish shaxs qobiliyatining rivojlanganligidan darak berishi mumkin. Ana shu nuqtai nazardan olib qaraganimizda, mazkur qiziqish tashxis qiluvchanlik xususiyatiga ega. Biroq insonlarda barqaror qiziqishning mavjud yoki mavjud emasligini aniqlash uchun ularning mehnat faoliyati va o’quv jarayonidagi
qiziqishlarining tashqi ifodasini atroflicha o’rganishga to’g’ri keladi. Odatda qiziqishning tashqi ifodasi shaxsning o’ziga o’zi basho berish, o’zini o’zi tashlil qilish faoliyatlarida namoyon bo’ladi. Barqaror qiziqish to’g’risida mulohaza yuritilganda, uning boshqa tarkibiy qismlari va qirralarini Hisobga olish lozim, chunki bu narsa ko’p jishatdan shaxsning irodaviy sifatlari, xarakterining vazminligiga bog’liq.
Qiziqishning barqarorligi uning nisbatan jadal tarzda namoyon bo’lishi hamda uzoq davom etishi bilan ifodalanadi. Shaxsning zaruriy eshtiyojlarini yuksak darajada aks ettiradigan, shuningdek, uning psixologik tuzilishiga xos xislatlarga aylanib boradigan qiziqishlari barqaror qiziqish deyiladi. Barqaror qiziqish qobiliyatning bir ko’rinishiga o’xshash bo’lib, maqsadga yo’nalganligi bilan muhim ham individual, ham ijtimoiy ahamiyatga, qiymatga egadir.
Qiziqishlarning ba'zi holatlarda beqaror bo’lishligi insonlarning yosh, jins, tipologik xususiyatiga bog’liqdir. Bunday toifadagi odamlarda qiziqishlar g’oyatda eshtirosli kechadi, biroq qisqa muddatli bo’lishi mumkin. Masalan, bir vaqtning o’zida ular bir nechta fanlarga, tabiat hodisalariga qiziqadi, barcha narsaga ishtiyog’ bilan kirishib, muammo moshiyatiga chuqur kirib bormasdan, boshqa holatlar bilan mashg’ul bo’lib ketadilar. Unday xususiyatli shaxslar mashg’ulotlarga tez kirishadi va shunday yo’sinda so’nib turadi ham. qiziqishlar saloshiyatli voyaga yetgan odamlarning, yoshlarning o’z iste'dodlarini maqsadga yo’naltirgan tarzda amalga oHishini ta'minlaydi.
Shaxsdagi qiziqishlarni rivojlantirish va barqarorlashtirish uchun ularning negizini tashkil etadigan faoliyat bilan mashg’ul bo’lishga, maqsadga muvofiq ravishda shug’ullanishga, mayl uyg’otishga puxta zamin shozirlash zarur, toki qiziqishlar motiv, eshtiyoj, e'tiqod funksiyasini bajarishga aylansin. Shunday qilib, qiziqishlar-shaxs faoliyati asoslarining tansho yo’nalishi emas, lekin uning eng muhim jishatidan iboratdir.
Psixologiya fanining so’ngi davrdagi ma'lumotlariga asoslangan holda qiziqishning bir nechta darajalarga ajratish mumkin: a) sinchkovlik, b) qiziquvchanlik, v) bilishga qiziqish, g) turg’un yoki kasbiy qiziqish. Sinchkovlik qiziqishning biror narsaga nisbatan kuchli intilishdan iborat qisqa muddatli turi yoki darajasidir. qiziquvchanlik shaxsning voqelikdagi narsa va hodisalarga, ularning bilishga nisbatan faol munosabatidan iborat qiziqish darajasidir. Bilishga qiziqish anglashinilgan darajadagi, maqsadga muvofiqlashgan, jismoniy va aqliy faoliyatning yangi qirralarini egallashga yo’naltirilgan qiziqish turidir. Turg’un qiziqish shaxsning kasbiy ko’nikmalar, malakalar va bilimlarni egalashga yo’naltirilgan, kasbiy tayyorgarlik darajasi bilan uyg’unlashgan, maqsadga eriHish yo’lida faollik ko’rsatuvchi qiziqish turidir.
Shaxslar ixtiyoriga piktogramma, anagramma, turli xususiyatli testlarni shavola qilish ularda qiziqishning ichki mexanizmlarini keltirib chiqaradi.
Bu narsa o’z navbatida ularda o’z qiziqishini o’zi boshqarish ko’nikmasini shakllantiradi, har qanday qo’zg’oluvchiga javob berishdan iborat stereotip shosil bo’ladi. Qiziqishning bu turi va uning yuqori bosqichi shaxsning voqelikdagi ichki bog’lanishlarni, munosabatlarni bilib olishga yo’llaydi hamda ruhiy to’siqlar va qiyinchiliklarni yengadigan, muvaffaqiyatsizliklardan cho’chimaydigan, qat'iyatlik, intiluvchan, toliqmas individual xususiyatni shakllantirishga yordam beradi. Odamlarda o’zini o’zi boshqarish, shaxsiy qiziqishini idora qilish, o’ziga o’zi buyruq berish, o’zini qo’lga olish, o’zini o’zi takomillashtirish singari shaxs xususiyatlarini shakllantirish ijtimoiy, tarixiy hamda ijtimoiy psixologik ahamiyat kasb etadi.