%збекстан республикасы жо№ары

3-soraw. Qaraqalpaq batirliq da`stanlarindag`i qaharmanlar bala waqtinda o`zleri qatarli jora-joldaslarinin` ishinde ha`dden tisqari ku`shli ha`m aqilli, ha`m an`qawlaw ja`ne usig`an o`zgeshelikleri menen ajiralip turadi. Ma`selen a`debiyatshi N.Japaqov ta`repinen 1939-jili jazip aling`an «Qoblan» («Qoblan» da`stanin basqa varinati I.A.Belyaev ta`repinen 1903-jili jazip aling`an, qisqa bayani basilip shig`arilg`an) da`stanindag`i onbir jasar Qoblan asaw atti bag`ip u`yretedi. Biraz atlarg`a mingende Qoblannin` awirlig`inan olardin` beli sinadi, omirtqalari u`ziledi. Ol uliwma xaliqtin` balasinday bolip o`sedi, biraq jas waqtinan-aq batirliq hu`jdani tinish bermeydi. Ba`rqulla ma`rt, erju`rek, qoriqpaytug`in jawinger, aldinan qoyg`an maqsetke jetpey qoymawshi bala. Ol on bir jasinda-aq a`kesine jalinip «mag`an jaqsi at tawip ber, men qirq jigit jiynayman, so`ytip jariq du`n`yani hayran etemen» deydi ha`m ko`p jilqinin` ishinen birewin tan`lap aladi. Turmis quriwg`a, batir bolip el-qorg`awg`a, taplanadi. Mine bul eposliq shig`armada da balalar a`debiyati g`a`ziynelerine derek, balalardin` tu`siniw qa`biletine qolayli, qiziq, waqiyalar bar. Balalar oni esitkende «endi ne bolar eken» dep intig`ip otiradi. Balalar, o`zlerinin` minez-qulqi jag`inan suliw ha`m ku`shli giperbolaliq suwretlemelerge, qiziqli waqiyalarg`a qiziqqish ha`m olardan ta`sirlengish boladi. Olar balalardin` ku`sh-g`ayratin ga` tasqinlatip, ga` aqil-oyin jaqsi iygilikli islerge ta`sirlendiredi. Ma`selen, Qoblan atasinin` jilqisinan at izlep ju`rgende:
Say su`yegi sawsag`an,
To`rtinshi beske qorg`an,
O`zin ko`rsen` topalshaq,
Jal-quyrig`i bir qushaq,
Qarnin ko`rsen` jer sizg`an,
Sapar ayi onbesinde,
Kelgen ba`le usag`an.
(Qoblan No`kis, 1959, 30-bet)
At bir ko`riwge ko`renish ko`rinip, Qoblan oni mensinbey quwip jiberse de ketpeydi. Qoblan ashiwlanip «omirtqan`di u`zeyin, qabirtqan`di sindirip, jer menen jeksen qilayin» dep minip alg`anda sol sari ala at:
Tulparlig`in bilsin dep,
Da`r`yaday kewli tasadi,
Maydanda qaynap yoshadi,
Qizip ketip tabani,
mingen Qoblan balani,
Tawg`a alip qashadi.
Sari ala attin` bul qilig`i ku`shli ten`ewler menen berilip, onin` boy jasirip ju`rgen ekeni bilinedi. Bul ha`diyse balalardin` kewilin qozdirip, «endi izi ne bolar eken» degizip su`yindirip otiradi.
Qoblan qanday jaqsi is bolsa xalqina, qanday jaman is bolsa o`zine boliwdi tilep, xalqin o`zinen joqari qoyg`an azamat bolip tur. Bul a`lbette bu`gingi jas o`spirimlerdi xalqin su`yiw ruwxinda ta`rbiyalawda da o`z ku`shine iye.
«Qara qipshaq elinde,
Ne g`oshshag`im bar edi»
Yamasa:
Otiz birdey ul bola,
Na`restedey sol bala,
Gewdesi qalg`an besikte,
Gellesi jatqan esikte,
Sheyti bolip ko`rinedi,
Bul ne bolar Dug`darjan-
Dep qiynaladi. Qoblan, Alshag`ir, ga`wir shapqan elin, biyguna qiynalg`an xalqin, balalarin ayaydi ha`m bir o`zi eli, xalqin qutqariw ushin Alshag`ir Ga`wirge atlanip, eli-xalqin qulliqtan azat etedi.
So`z etilip otirg`an «Qoblan» da`staninda tek Qoblannin` xalqi ushin islegen erligi yamasa sari ala at ha`m Qurtqa baqqan Torisha attin` shabisinin` qiziqli ten`ewler menen suwretleniwi geografiyaliq atamalar: Samarkand, Ashtarxan da balalarg`a tu`sinik beredi. Ba`rinen burin «Qoblan» da`stannin` xaliqshil arqawi sonda: onda tariyxiy haqiyqatliqqa muwapiq keletug`in waqiyalar, xaliqinin` dushpanlarg`a qarsi gu`resi suwretlenedi.
Qadag`alaw sorawlari:
1.Da`stan degenimiz ne.
2.Da`stanlardag`i ko`p variantliliq degen ne.
3.Versiya degen ne.
4.Alpamis da`staninda qanday fantastikaliq motivler bar.
5.Qoblan da`staninda qanday giperbolaliq su`wretlewler bar.
6.Qirq qiz da`staninda Watansu`yiwshilik temasi.
7.Usi da`stanlardag`i tiykarg`i ideya qanday.