ZəNGƏzur köÇ, deportasiYA, soyqirimi
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
18 mı, deportasiya və işğalı bölgənin demoqrafik mənzərəsini dəyişdi- rən başlıca amil oldu. Əzəli Azərbaycan torpaqları olan Zəngəzur bölgəsi XX əsrin əvvəllərində təxminən 7.892 kv. km ərazini əhatə edirdi. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulandan sonra bölgə 7 inzibati əraziyə – Laçın, Gorus, Sisian, Qafan, Qubadlı, Mehri və Zəngilan rayonlarına ayrıldı, qərb hissəsi 1920-ci illərdə Azərbay- can xalqının iradəsi əleyhinə qoparılaraq Ermənistana verildi, qalan hissə də 1990-cı illərdə işğal edildi və hazırda Zəngəzur bölgəsi ta- mamilə Ermənistan silahlı qüvvələrinin nəzarətindədir [150a]. Zəngəzurun 1800-cü illərdən başlayaraq 1920-ci illərə qədərki dövrlərdə demoqrafik vəziyyətində baş verən dəyişikliklər indiyə- dək tarixşünaslığımızda ardıcıllıqla, sistemli, müqayisəli şəkildə öy- rənilməmişdir. Lakin bizi maraqlandıran problemin müxtəlif tərəflə- ri həm çar Rusiyası dövründə, həm də sovet hakimiyyəti illərində ayrı-ayrı müəlliflərin müxtəlif yönümlü araşdırmaları və əsərlərində qismən işıqlandırılmışdır. XIX əsr Azərbaycan tarixşünaslığının məşhur nümayəndələri Mirzə Camal Cavanşir, Mirzə Adıgözəl bəy, Rzaqulu bəy Cavanşir, Əhməd bəy Cavanşir və b.-nın Qarabağ tarixinə həsr edilmiş əsərlə- rində Zəngəzur bölgəsinin də tarixinə dair qiymətli məlumatlara rast gəlinir. XIX-XX əsr müəlliflərindən N.N.Şavrov, A-do, M.S.Ordubadi, M.M.Nəvvab, M.R.Fəna və başqaları bu problemin bəzi məqamlarına toxunmuşlar. S.Zavaryanın 1907-ci ildə imperiyanın paytaxtında çap olun- muş əsərində [184] XX əsrin əvvəllərində Qarabağın, o cümlədən Zəngəzurun müəyyən hissəsinin sosial-iqtisadi durumu da faktlarla qələmə alınmışdır. AMEA-nın həqiqi üzvü Y.M.Mahmudovun rəhbərliyi altında hazırlanıb çap edilmiş çoxsaylı əsərlərdən birində [109] Zəngəzurun Qubadlı bölgəsinin tarixi öz əksini tapmışdır. Milli Məclisin üzvü Musa Urudun elmi-publisistik üslubda yazılmış “Zəngəzur toponimləri” və “Zəngəzur” kitabları [166] böl- gənin tarixinin tədqiqi və təbliğində çox dəyərli mənbədir. 19 Professor Qabil Əliyevin məqalələrində, XIX-ХХ əsrin ilk оnilliкlərində Azərbaycan iqtisadiyyatına həsr olunmuş monoqrafi- yasında bizi maraqlandıran məsələlərin bir çoxuna dair sanballı mə- lumatlar vardır [83]. Azərbaycan etnoqrafı, tarix elmləri doktoru Q.Qeybullayev də əsərlərindən birində [105] indiki Ermənistan ərazisinin də əzəli türk yurdu olması barəsində təkzibolunmaz faktları ortaya qoymuşdur. Tarix elmləri doktoru, mərhum professor V.Z.Piriyevin əsər- lərindən birində də [158] bizi maraqlandıran mövzu ətrafında bir sı- ra məsələlərin araşdırılmasına yol açmış tutarlı müddəalar irəli sürülmüşdür. İqtisad elmləri doktoru A.Muradverdiyev eramızın ilk illərin- dən başlayaraq, XX əsrin sonlarına qədərki dövrdə Zəngəzurda baş verən hadisələri öyrənərək tarixşünaslığımıza, oxuculara, xüsusilə o torpağın sakinlərinə dəyərli bir kitab təqdim etmişdir [122]. Bakı Dövlət Universitetinin professoru, tarix üzrə elmlər dok- toru İ.Musayev 1917-1921-ci illərdə Naxçıvanla yanaşı Zəngəzur bölgəsində baş vermiş ictimai-siyasi prosesləri də ətraflı şəkildə təd- qiq etmişdir [121]. Azərbaycanın tanınmış tarixçi alimlərindən Ataxan Paşayev, Fəzail İbrahimli, Cəbi Bəhramov, Hacı Həsənov, Vəli Əliyev, Vila- yət Əliyev, Tofiq Mustafazadə, Elmar Məhərrəmov, Kamran İsma- yılov, Nazim Mustafa və başqalarının elmi araşdırmalarında, eləcə də yeddicildlik «Azərbaycan tarixi»nin IV, V və VI cildlərində bu monoqrafiya üçün seçilmiş tədqiqat mövzusunun bəzi istiqamətləri- nə, Zəngəzur tarixinin XIX-XX əsrlər tarixinə aid xeyli dəyərli mə- lumatlar, mənbələr mövcuddur [237]. Azərbaycanın Birinci Xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti xanım Mehriban Əliyevanın ön sözü ilə Azərbaycan və ingilis dillərində nəşr edilmiş AMEA-nın həqiqi üzvü Yaqub Mah- mudov və AMEA Tarix İnstitutunun şöbə müdiri, professor Kərim Şükürovun Qarabağın tarixinə dair sanballı əsərində [110] Zəngəzur bölgəsinə dair bilgilər verir. 20 Tarixşünaslığımızda Azərbaycan əhalisinin demoqrafik dina- mikası məsələləri üzrə nüfuzlu mütəxəssis professor Kərim Şüküro- vun əsərləri bu monoqrafiyada yararlandığımız mənbələrdən olmuş- dur [165]. Zəngəzur bölgəsinin və Qərbi Azərbaycan torpaqlarının, azər- baycanlıların soyqırımı, deportasiya tarixinin ardıcıl tədqiqatçıların- dan olan tarix üzrə fəlsəfə doktoru Nazim Mustafanın şəxsi veb-sə- hifəsində toplanmış materiallardan da tədqiqatımızda bəhrələnmişik [239]. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Kamran İsmayılovun Zəngəzurda ermənilərin törətdiyi soyqırımın bir dövrünə dair kitabında toplan- mış arxiv materialları tədqiqatımızda bizə yardım etmişdir [95]. Əhalisi soyqırım və deportasiyalara məruz qalmış tarixi Azər- baycan ərazilərindən biri olaraq Zəngəzur torpağında törədilmiş bu soyqırımları sübut edən qiymətli sənədlər sırasında Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsində qorunan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərində, Türkiyə Cumhuriyyətinin “Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi”, “Başbakanlık Osmanlı Arşivi”, “Ermeniler tarafindan yapılan katli- am belgeleri (1918-1920), “Tarihten Güncelliğe ermeni sorunu tah- liller-belgeler-kararlar”, “Osmanlı belgelerinde ermeniler (1915- 1920)”, “Ermeni olayları tarihi”, “Azerbaycan Cumhuriyeti 1918- 1920 Osmanlı arşiv belgeleri” sənədlər toplusu xüsusi yer tutur. Al- maniya Federativ Respublikasının Berlin şəhərindəki “Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin Siyasi arxivi”nin (Politischen Archiv den Auswätrigen) müxtəlif fondlarında da mövzumuzla əlaqəli sənədlər qorunub saxlanılır. Həmin arxiv sənədlərindəki faktiki materiallar sübut edir ki, 1918-ci ilin mayından 1920-ci ilin aprelinə qədər er- mənilər Zəngəzur qəzasında on minlərlə dinc, silahsız türk-müsəl- man əhalini etnik mənsubiyyətinə görə amansızcasına qətlə yetirmişdir. Monoqrafiyanın digər əsas qaynaq bazası Azərbaycan Res- publikası Dövlət Tarix Arxivi (ARDTA) və Azərbaycan Respubli- kası Dövlət Arxivi (ARDA), habelə Azərbaycan Respublikası Prezi- Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|