ZəNGƏzur köÇ, deportasiYA, soyqirimi
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
141 «bir quldurun yanına «deleqat» göndərmək, onu kağız vasitəsilə quldurluqdan mən qılmaq və ya həddini bildirmək üçün teleqram vasitəsilə təhdid etmək nə hökumətimizin şəninə layiqdir, nə ingilis komandasının və bir də məşhur məsəldir ki, «Quran oxumaqla donuz darıdan çıxmaz», quldurların qabağına lazım olan qədər güc göndərmək istər ki, dəstəsini də, özünü də dəstgir edib məhkəmə qarşısına gətirsin və cəzasına çatmaq üçün mühakiməyə verilsin». Ü.Hacıbəyov Qarabağda «zülmü sitəmə məruz qalan müsəlmanları tezliklə xilas etməyi», «vaqeənin getdikcə böyüyüb əngəl olmağına imkan verməmək üçün» Andronikin hərəkətlərini necə olursa-olsun dayandırmağı Hökumətdən tələb edir. O günlərin qəzetləri Xosrov bəyin fəaliyyətinə geniş yer ayırırdı. «Наше время» qəzeti 1919-cu il 13 iyun tarixli sayında yazırdı: «8 iyunda Qarabağda qanlı hadisələrə dair Van kilsəsi yanında mitinqdə qəbul edilmiş aşağıdakı qətnamə Müttəfiq Dövlətlərə, beynəlxalq təşkilatlara göndərilmişdir və bu müraciətdən də Xosrov bəyin erməni planlarına qarşı ən böyük maneə olduğu görünür: “3. Qarabağda daimi olaraq sakitliyi və qayda-qanunu pozan məşhur türk agenti və Azərbaycan general- qubernatoru Xosrov bəy Sultanov və bütün Azərbaycan hərbi hissələri Qarabağdan çıxarılsın.”[3, s.129-131]. X.Sultanovun Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədri N.Yusifbəyliyə Şuşadan 1919-cu ilin 8 mayında göndərdiyi 1348 saylı məlumatda maldarların yaylaqlara təhlükəsiz gedə bilməsini təmin etmək üçün Zəngəzurun mərkəzi Gorusu tutmağın zəruriliyini bildirir, bu əməliyyat üçün artilleriya və pulemyotla təchiz edilmiş piyada və atlı əsgər göndərilməsini xahiş edir. İyunun 5-də Ağdamdan yenə N.Yusifbəyliyə göndərdiyi teleqramda 4 iyunda Şuşada ermənilərin günahı ucbatından baş verən toqquşmanın qarşısının alındığını, iyunun 6-da erməni kazarmalarının alınacağını qeyd edir. 26 iyulda S.Mehmandarova Şuşadan göndərdiyi 3743 saylı məlumatda Zəngəzura Naxçıvanla kommunikasiyanın təminatı üçün Zəngəzura qoşun göndərib, Bazarçay kəndinin alınmasının vacibliyini, hazırda Zəngəzurda çox sayda maldarların əhəmiyyətli 142 yüksəkliklərdə, dağlarda, ermənilərin isə arxada olduğunu, Bazarçay, Qızıl Boğaz yaxınlığında məskunlaşmış malakan əhalisinin də Azərbaycan hakimiyyətini tanıdığını, bunndan ötrü onların öz nümayəndələrini qəza milisinin rəisi Aslan bəy Sultanovun yanına göndərdiklərini, Zəngəzur məsələsinin birdəfəlik həlli üçün hərbi hissə və xalq milisi dəstələrinin birlikdə Bazarçay kəndini almasına sərəncam verməyini israrla xahiş edirdi. Bildirirdi ki, hətta, Mərcanlı maldarları (Cəbrayıl rayonunun aran bölgəsində heyvandarlıqla məşğul olan, 3-4 kəndi birləşdirən obalar-H.A) döyüşçülərin azuqəsi üçün bir neçə yüz iri buynuzlu heyvan verməyə də razılaşıblar» [167, s.4]. X.Sultanov 1919-cu il dekabrın 14-də Daxili İşlər nazirinə göndərdiyi məktubda Zəngilan əhalisinin ermənilərdən müdafiəsi üçün ora kömək göndərilməsinin vacibliyini bildirir, 1920-ci ilin martın 23-də Şuşadan baş nazir N.Yusifbəyliyə göndərdiyi teleqramda Zəngəzur uyezdinin rəisindən ermənilərin Zəngəzurda bütün cəbhə boyu müxtəlif istiqamətlərdən yeni hücuma hazırlaşdıqları ilə bağlı həyəcanlı məlumat aldığını, onların başlıca məqsədinin Qarabağla birləşmək olduğunu, kömək və ilk növbədə yerli partizan dəstəsi üçün təcili patron göndərməyi xahiş edir. Onların patronlarının ancaq bir döyüşə kifayət edəcəyini yazır. General Şıxlinskinin vəd etdiyi dağ-batareya piyada alayının Zəngəzura göndərilməsinə sərəncam verməyi israrla xahiş edir. Martın 24-də göndərdiyi teleqramda vəziyyətin getdikcə gərginləşdiyini, artıq Xankəndi və Şuşada döyüşlərin getdiyini, hücumun qarşısı alınsa da, atışma getdiyini, Şuşanın Şuşukənddən toplarla atəşə tutulduğunu, Ağdam-Şuşa arasında olan teleqrafın kəsildiyini, çarəsiz əhalinin bu vəziyyətdən qəzəbləndiyini, təcili olaraq əsgəri yardım, başlıcası patronla kömək göstərilməsini israrla xahiş edir [167, s.4]. Bölgənin durumu, hadisələrin gedişi haqqında analoji məlumatlar eyni zamanda Azərbaycanın Gürcüstandakı daimi nümayəndəliyinə, Gürcüstanın Xarici İşlər Nazirliyinə, müttəfiqlərin Qafqazdakı ali komissarı general Uodropa, onun müa- 143 vini polkovnik Reyo, Fransanın hərbi missiyasının rəhbəri polkovnik Nonakura və İtaliyanın Qafqazdakı hərbi missiyasının rəhbəri polkovnik Qabbaya da göndərilmişdi. AXC Parlamentinin iclas stenoqramlarında və digər qaynaqlarda həmin qanlı günlərdə onlarla ziyalının, el-oba ağsaqqalının, Hökumət tərəfindən vəkil edilmiş Zəngəzur qaçqınlarına yardım komitəsi üzvlərinin imzaları ilə 1919-cu ilin noyabrından göndərilən xəbərdarlıq teleqramlarından, dekabrın ilk günlərindən - Njdenin hücumları başlanmazdan əvvəl və sonra birbaşa qırğın yerlərindən, erməni qət- liamlarının tükürpədən gerçəkliklərinin əks olunduğu teleqramlar arxivlərdə saxlanır [3, s.4]. Millət vəkili Cəlil Sultanov Zəngəzur və Qarabağdan AXC Parlamenti və Hökumətinə, həm də ayrı-ayrılıqda «Müsavat», «İttihad», «Sosialistlər» fraksiyalarının rəhbərlərinə, Zəngəzurdan seçilmiş digər həmkarı Mirzə Sadıq Axundzadəyə bir-birinin ardınca teleqramlar göndərərək vəziyyətin nə qədər ciddi, ağır olduğunu bildirir. Bu teleqramların əksəriyyəti Parlamentdə deputat həmkarları tərəfindən oxunur, müzakirə olunur, rəsmi «Azərbaycan» qəzetində dərc edilirdi [3, s.4-5]. 1919-cu il yazın sonlarında Şuşanı tamam ələ keçirmiş Erməni Milli Şurasının silahlı qüvvələrinə qarşı əməliyyata başlayan Xosrov bəyə İngilis nümayəndəliyinin atəşi dayandıraraq dərhal Şuşadan geri çəkilmək barədə ultimatumu çatdırılır. Lakin Xosrov bəy bu ultimatumu rədd edərək Azərbaycan hökumətinə tabe olan dinc erməni əhalisinin can, mal varlığına təminat verib, bütün erməni əsgərlərini tərksilah edir, onların tutduqları kazar- maları boşaldıb AXC əsgərlərini yerləşdirir, bundan sonra iyunun 10-da təkcə ermənilər, iyunun 27-də isə müsəlman və erməni əhalisi Şuşada qurultay çağırıb AXC hökumətinə tabe olduqlarını bəyan edən qətnamə qəbul edirlər, xüsusi barışıq komissiyası yaradırlar. İyulun 29-30-da Baş nazir Yusifbəyli, Gəncə qubernatoru Rəfibəyov, Hərbi Nazir Mehmandarov Şuşada erməni, müsəlman əhali ilə, məscid və kilsə qarşısında görüşüb çıxış edirlər, avqustun 20-də Qarabağ ermənilərinin 7-ci qurultayında seçilmiş 20 nəfər Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|