ZəNGƏzur köÇ, deportasiYA, soyqirimi
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
166 pul, silah və sursatlar da göndərildi. Bu yardımlar Versaldakı Antanta Ali Hərbi Şurası ingilis hərbi mütəxəssislərinin 1917-ci ilin dekabr ayındakı memorandumunda açıq şəkildə göstərilməkdədir: “Ermənilərə hər vəziyyətdə işğal etdikləri bölgələrdə pul, silah və sursat tədarükü ingilis siyasətinin maraqları daxilindədir. Bu təcrübənin uğurlu olması nəticəsində erməni qüvvələrindən gələcəkdə türklərin diz çökməsi üçün faydalanmaq olar”[263]. İngilislərin bu dəstəyi sayəsində hərəkət qabiliyyətlərini artıran, külli miqdarda silah və sursat əldə edən ermənilər Cənubi Azərbaycanda 90.000, Naxçıvanda 73.000 nəfərdən çox insanı qətlə yetirib İrəvan və Zəngəzurda vəhşiliklərini davam etdirdilər. İngilislərin Azərbaycana gəlişinin səbəbi təkcə iqtisadi maraqlarla bağlı deyildi, həm də Türkiyənin türk dünyası ilə əlaqəsini kəsmək idi. Bu planın gerçəkləşməsi üçün yeganə ən uyğun vasitə isə ermənilər idi. İngilislərin məşhur diplomatlarından Lord Kerzonun ifadələri olduqca dəqiqdir: “Türkiyə ilə türk xalqları arasında tampon bir dövlətin yaradılması qaçılmazdır. Problemin ortadan qalxması üçün yeni “Erməni dövləti” təzahüründə xristian bir topluluğun meydana gətirilməsi vacibdir”. Erməni dövlətinin Türkiyə ilə Azərbaycan arasında, Naxçıvan, İrəvan və Zəngəzuru da əhatə edən bir bölgədə qurulması və sərhədlərinin rəsmən müəyyənləşdirilməsi məsələsi İngiltərənin planları çərçivəsində idi. İngilislər Türkiyəyə meyilli olan Azərbaycana inanmadıqlarından məhz Ermənistana etimad edir və Türkiyənin Transqafqaza olan qapısını əbədilik bağlamaq üçün Naxçıvanı ermənilərə verməyə çalışırdılar. Bütün bunları ümumiləşdirərək belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, İngiltərə özünün ekspansionist siyasətini həyata keçirərkən Londonda tərtib olunmuş ssenari üzrə hərəkət edən daşnaklardan istifadə etmiş, hər vəchlə Ermənistanın Antantaya öz ərazisini, habelə hərbi və iqtisadi potensialını verməyə hazır olan daşnak rəhbərlərini dəstəkləmiş, faktiki olaraq Ermənistanı Naxçıvan və Zəngəzurla bağlı təcavüzkar hərəkətlərə təşviq etmişdir. Fransız tədqiqatçısı Jorj de Malevil “1915-ci il erməni tragediyası” adlı əsərində erməni dövlətinin qurulmasının da 167 Antanta dövlətləri, xüsusilə İngiltərənin yardımı sayəsində gerçəkləşdiyini qeyd etmişdir: “İngiltərənin iradəsi ilə çar imperiyasının xarabalıqları üzərində qurulub qısa bir ömür (1918- 1920) sürən erməni respublikası, bütün tarixi boyu mövcudiyyəti qeydə alınan yeganə müstəqil erməni dövləti idi” [263]. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, “erməni məsələsi” beynəlxalq rəqabətdə maraqları toqquşan iki böyük dövlətin – Rusiya ilə İngiltərənin təhrikləri nəticəsində ortaya çıxmışdır və İngiltərənin iradəsi olmasaydı, hazırkı Ermənistan dövlətinin qurulmasından və mövcudiyyətindən söhbət gedə bilməzdi. Müharibənin qalibi olan koalisiya qüvvələrinin-ingilis, fransız, italyan hərbçi və diplomatlarının təlimatı ilə hazırlanıb qarşıya qoyulan məqsəd Rusiyanı Qafqazdan çıxarıb yenicə müstəqilliklərini elan etmiş 3 respublikanı Antantanın nüfuz dairəsinə daxil etmək, Bakı neftinə sahiblənmək, Naxçıvanla Şuşa arasında yaşayan müsəlman əhalini qırıb, bu əraziləri boşaldıb yeni yaradılacaq xristian Ermənistan Respublikasına qatılmasına maneəsiz zəmin hazırlamaq, Zəngəzur və Qarabağdakı erməni qoşunlarını birləşdirib Gəncəyə hücum etmək, Azərbaycan Milli Şurasını - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini beşikdəcə boğmaq, Bakıya tərəf hərəkətə başlayıb üzü bəri gələn Bakı Soveti hərbi hissələri ilə birləşib «Böyük Ermənistan» ideyasını tez bir zamanda reallaşdırmaq, Nuru paşanın komandanlığı altında Qafqaz İslam Ordusunun hərbi yardımı gəlib çatanadək Qafqazda - Osmanlı, İran və Rusiya arasında yaradılması elan edilmiş müsəlman-türk cümhuriyyətinin – AXC-nin təşəkkülünə yaranmasına imkan verməmək, bütün Şimali Azərbaycanı işğal etmək, koalisiya qüvvələrinin və ermənilərin Anadoluda uğradıqları acı məğlubiyyətin əvəzini, həm də ermənilər üçün müstəqil dövlət yaratmaq vəd, planını da Cənubi Qafqazın müsəlman türklər yaşayan torpaqlarında gerçəkləşdirmək idi [144, s.277]. Azərbaycandan qoparılıb Ermənistana veriləcək torpaqların sərhədlərini də Tiflisdə qərar tutmuş Qafqazdakı ABŞ, Böyük Britaniya, İtaliya, Fransadan ibarət Müttəfiqlər cızmışdılar. Bu 168 missiyanın başçısı general Tomsonun bütün hərəkətləri, Ermənistan hökumətinin rəhbərləri Xatisov və Tiqranyanla dialoqları da çox mətləblərdən xəbər verir [133]. Böyük Britaniya və Müttəfiqlərin Qafqazdakı diplomatik nümayəndəliyinin faktiki rəhbəri general Tomson 1919-cu il martın 28-də Yerevanda Ermənistan hökumətinin iclasında çıxışında demişdi: «...Zəngəzur Erməni Milli Şurası tərəfindən idarə ediləcək... Dağlıq Qarabağın idarə edilməsi üçün Ermənistan təcili öz nümayəndələrini verməlidir... Erməni qoşunları Qars və Naxçıvanı, Şərur Dərələyəz-Sürməlini tuta bilər... Azərbaycan ordusu indi durduğu yerdən - Ağdam və Xankəndindən bu tərəfə keçməyəcək... Azərbaycan hökumətinin martın 19-da keçirilən iclasında qərar qəbul edilmişdir ki, Daxili İşlər Nazirliyi 1300 nəfərlik piyada və 500 nəfərlik erməni süvari dəstəsinin Şuşa, Xankəndi, Əsgərandan keçib Ermənistana getməsi üçün hərtərəfli səy göstərəcək. Mayor Monk Mezon mənə məlumat vermişdir ki, Azərbaycan hərbi hissələri general Mehmandarovun rəhbərliyi ilə onların sağ-salamat keçməsi üçün bütün tədbirləri görmüşdür... Azərbaycan Dağlıq Qarabağ və Zəngəzurun mübahisəli ərazi kimi Paris sülh konfransında həll olunacağını gözləyəcəkdir» [133]. Ermənilərə xüsusi rəğbət göstərən, xristian həmrəyliyi mövqeyindən çıxış edən London və Vaşinqton hökumətləri Cənubi Qafqaz hadisələrinə ciddi müdaxilələr edirdilər. Tomson Erməni- stan hökumətinin rəhbərlərinə 5 milyon ədəd patron və pul da göndəriləcəyini də vəd etmiş, vədini də yerinə yetirmişdir. ABŞ prezidenti V.Vilsonun ermənilərə şəxsi mərhəm münasibəti də hadisələrdə mühüm rol oynayırdı. «Daşnak ordusu Amerika çörəyi yeyirdi. ABŞ Ermənistana 50 min, İngiltərə 40 min, Fransa 30 min əsgər üçün geyim, ərzaq, hərbi sursat, 10 milyon patron vermişdi» [145, s.12 ]. Necə deyirlər, «şərhə ehtiyac yoxdur». S. Uimzin “Turkish Deyli Nyus” qəzetinə müsahibəsindən: “Mən Ermənistana qarşı cəza tədbirləri görməyən ölkəmin xarici siyasətinə görə xəcalət hissi duyuram. ABŞ Dövlət Departamentində bilirlər ki, Ermənistanda bir dənə də məscid Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|