ZəNGƏzur köÇ, deportasiYA, soyqirimi
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
150 “Aslan bəy Sultanov Qarabağın və Zəngəzurun fövqəladə komissarı təyin edilsin. Ona Azərbaycan Respublikası mərkəzi hakimiyyətinin nümayəndəsi olaraq bu qəzaların ərazisində fövqəladə və məhdudiyyətsiz səlahiyyətlər verilir. Vəzifəsindən və kimliyindən asılı olmayaraq həbs etmək və istintaqa cəlb etmək, eyni zamanda zərurət olarsa yeni qurumlar və təşkilatlar yaratmaq hüququ verilir. Bütün partiya təşkilatlarına, idarə və müəssisələrə, hərbi təşkilatlara göstəriş verilir ki, Aslan Sultanovun əmr və göstərişlərini sözsüz olaraq yerinə yetirsinlər. Onun əmr və göstərişlərinə əməl etmək istəməyən hər kəs dərhal həbs olunaraq hərbi tribunala verilsin. Aərbaycan Respublikasının İnqilab Komitəsinin sədri N.Nərimanov Azərbaycan Respublikası İnqilab Komitəsinin katibi” [55, s.30-31]. Sovetləşmənin ilk illərində erməni daşnak dəstələrinin hərəkətləri nəticəsində Zəngəzur faktik olaraq iki hissəyə bölünmüş vəziyyətdə idi; bölgənin qərb hissəsində daşnaklardan sonra rəhbər kommunist komissar Armenak Qaragözov, aşağı hissəsinin faktik rəhbəri əski əlifba və rus dilində xüsusi möhür, blanka mənsub “Qarabağın və Zəngəzurun Fövqəladə Komissarı” Aslan bəy Sultanov olmuşdur [26, iş.17]. İrəvanın təlimatı üzrə vəzifədən çıxarılan Aslan bəy Sultanovun rus dilində təmiz xətlə, savadla öz əli ilə yazıb mərkəzə ünvanladığı 6 səhifəlik məktub bolşevik rəhbərlərinə ittihamnamə olmaqla yanaşı, XX əsrin 20-ci illərində Zəngəzurda cərəyan edən hadisələrə, sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi, əhalinin acınacaqlı maddi durumuna, demoqrafik vəziyyətinə dair ətraflı bilgilər verir. Bu sənəd Zəngəzurda baş verən hadisələri, mərkəz-əyalət, erməni- müsəlman, yeni ictimai quruluşu, “köhnəliklə” “yeniliyin” arasındakı münasibətləri, ziddiyyətləri, tədqiqatlardan uzaq düşən insani, mənəvi-psixoloji məqamları anlamaq üçün unikal sənəddir [22, iş 205]. 151 Respublika rəhbəri Mir Cəfər Bağırovun Aslan bəy Sultanova xüsusi münasibəti var idi. M.C.Bağırov Qarabağda İnqilab Komitəsində A.Sultanovun tabeliyində işləmişdi [56, iş.126]. Hətta, respublika rəhbəri də onu dinc dövrdə xəyanətlə aradan götürülməkdən xilas edə bilməmişdi. Ancaq o, Aslan bəyin ailəsini Qazaxıstana sürgün olunmaqdan xilas edir, hətta, onları repressiyadan qorumaq üçün soyadlarını dəyişmələrini də məsləhət görür. Təkcə bir iclasda Zəngəzurun Laçın nahiyəsində həbs, sürgün edilməsi lazım bilinmiş 40 nəfər bəy, seyid, iri torpaq sahibinin- onlar həm də erməni daşnak və rus işğalına qarşı mübarizənin önündə duran nüfuzlu, qədim soy köklü, nüfuzlu şəxsin siyahısı Mərkəzə təqdim olunmuşdur [60, iş 139]. Qəza kommunist partiyasının təşkilat şöbəsinin təlimatçısı gənc bolşevik S.Şirinov isə qatı əksinqilabçıları həbs etmək üçün qəzaya 200 qızıl əsgər göndərilməsini xahiş edir, həbs olunmalı əksinqilabçıların siyahısını da göndərmişdir [54, iş 105]. Acınacaqlısı odur ki, bu siyahıda XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq erməni daşnaklarının qarşısında mərdliklə dayanmış Aslan bəy, Xudabaxış bəy, İsrafil bəy, Behbud bəy, Sultan bəy Sultanovlarla yanaşı, şəninə xalqın şeir, aforizmlər qoşduğu pristav Şahsuvar bəy Kələntərovun da adı “qatı əksinqilabçıların siyahısı”nda [4, s.86-87] vardı və “yumurtadan təzə çıxmış cücə kommunistlər” illərlə daşnaklara qarşı mübarizənin özündə savaşan insanları indi daşnaklarla əlaqədə suçlayırdılar. Şahsuvar bəy Kiyevdə Müqəddəs Vladimir Universitetinin hüquq fakultəsini bitirmiş, 1918-ci ildə Zəngəzur qəzasının mərkəzi Gorus şəhərinin, AXC dövründə Zəngəzur qəzasının milis rəisi olmuş, 1919-cu ildə Zabıx çayı vadisində qaniçən daşnak generalı Andronik ordusunu darmadağın edilməsində xüsusi şücaət gös- tərmişdi. Türk generalı Faruq Mustafa və Nuru paşa ilə birgə vuruşmada göstərdiyi qəhrəmanlığa görə Nuru paşa ona “Kələntər” (farsca “böyük”, “hakim,” “başçı” deməkdir) adı vermişdi [4, s.231]. Hətta, iş o yerə çatmışdı ki, bir nəfər də olsun erməninin 152 yaşamadığı Qubadlı ilk kommunist partiya təşkilatına məsul katib erməni Sailyan təyin olunmuşdu [61, v.18]. Çox sayda arxiv sənədləri, mənbələr onu göstərir ki, Moskva Bakı ilə paralel olaraq, qəzada, yerdə də Zəngəzurun Azərbaycandan qoparılıb Ermənistana verilməsi üçün ciddi hazırlıqlar aparmış, bu məqsədlə partiya, milis, digər dövlət ida- rəçiliyi orqanlarına sözəbaxan, milli düşüncə, qeyrət, torpaq təəssübkeşliyindən uzaq, saxta beynəlmiləlçilik ideyaları ilə beyni zəhərlənmiş gənc bolşevikləri hakimiyət strukturlarına yerləşdirmişdi. Onlar Zəngəzurun Ermənistana birləşdirilməsi zəru- rətini yerli əhaliyə əsaslandırmağa çalışmışlar [30, iş 130]. Özlərinə və ermənilərə sərf etməyən nüfuzlu insanları vəzifədən götürmək üçün Mərkəzə danoslar göndərmişlər [24, iş 136]. Onların raportları yeni dövrdə bolşevik-daşnak hakimiyyətinin anti-Azərbaycan siyasətinə sərf etməyən yerli kadrların vəzifədən və aradan götürülməsinə xidmət edirdi [25, iş 136]. Erməni daşnaklarına qarşı döyüşlərdə igidlik göstərmiş, nəsilliklə onlara mənsub olmuş dədə-baba torpaqlarına, mülklərinə ermənilərin sahib çıxmaq cəhdlərinə qarşı əldə silah savaşmış Şamil bəy İldırım bəy oğlunu rus bolşevik işğalından sonra kommunist libasında NKVD sıralarına doluşmuş daşnaklar həbs etmişdilər. Qardaşı, AXC hökumətinin devrilməsində xüsusi canfəşanlıq göstərmiş Çingiz İldırımın S.Orconikidze, S.M.Kirovla mehriban münasibətləri belə onu xilas edə bilməmişdi. Zəngəzur bölgəsindən çıxmış ən yüksək rütbəli şəxs, Zəngəzurun həm müsavatçılarının, həm də bolşeviklərinin özlərinə lider saydığı, erməni daşnaklarına qarşı da sərt mövqedə dayanmış Çingiz İldırım da eyni aqibəti yaşamışdır. Peterburq Politexnik İnstitutunu bitirib məşhur Ayvaz zavodunda yüksək səviyyəli mühəndis-metallurq olmuş Ç.İldırım 1918-ci ildə "Qızıl Şimal" və "Hürriyyət" qəzetlərini də nəşr etdirmişdir. AXC-nin, Azərbaycan SSR-in Hərbi Dəniz İşləri üzrə Komissarı, Xalq Poçt və Teleqraf Komissarı, Xalq Yollar Komissarı, Respublika Xalq Komissarları Sovetinin və MİK-in ərzaq vergisi üzrə fövqəladə müvəkkili işləmişdir, azərbaycanlılar Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|