ZəNGƏzur köÇ, deportasiYA, soyqirimi
Yüklə 2,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
147 Zəngəzurun Ermənistana verilməsi rəsmən elan olunsa da, qəzanın özündə bu qərara qarşı olan güclü, nüfuzlu qüvvələrin mövcud olması, onların müqaviməti ilə bölgənin zorla qopalıraq Ermənistanın idarəçiliyinə keçirilməsi dərhal baş verməmiş, gecikmişdi. Yəni Zəngəzurun ermənilərə verilməsi prosesi təkcə Mərkəzdə həll olunmurdu, yerlərdə-Zəngəzurun faktik iki yerə bölünmüş hissələri arasında da kəskin mübarizə gedirdi. Bu və digər məsələlər barədə indiyədək ətraflı tədqiqatlar aparılıb, arxiv sənədləri öyrənilmədiyindən bu haqda ətraflı bəhs etməyə ehtiyac vardır. Cənubi Qafqazda sovet hakimiyyətinin ən gec bərqərar olduğu ərazi Zəngəzur olmuşdur. Bunun səbəbi isə Zəngəzurun yarıdan çoxunun - Gorus, Qafan, Sisyan, Mehri bölgələrinin ABŞ, Böyük Britaniya, Fransanın silahlandırdığı erməni daşnak hərbi hissələrinin girovluğunda qalması ilə bağlı idi. Bu dövlətlər Qafqazın yenidən Rusiya tərkibinə keçməsi ilə heç cür barışmaq istəmirdi [172, s.217-218]. 18 sentyabr 1920-ci il tarixində Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin və Təşkilat Komitəsinin birgə iclasında çıxarılan qərarda qeyd edilir ki, indiyədək laçınlı Sultan bəy Sultanovun yerli silahlı dəstələri ilə birlikdə daşnak hökuməti ilə aparılan mübarizə nəticəsiz qalmışdır, Sultan bəy və bandası ləğv olunmalıdır. Zəngəzurda daşnak hökumətini ləğv edərək sovetləşməni başa çatdırmaq üçün XI Qızıl Ordunun 28-ci diviziyası general Semyonovun komandirliyi ilə bölgəyə göndərilir. O, böyük nüfuz sahibi olan, yerli şəraitə yaxşı bələd olan, Qori seminariyasında oxuyarkən rus dilində mükəmməl danışıb yazmağı bilən Zəngəzur qəza milis idarəsinin rəisi Aslan bəy Sultanovun qüvvələri ilə birləşməyin labüd olduğunu dərk etmişdi [4, s.24-26]. Aslan bəy birgə döyüş planını, hərbi əməliyyatların sxemini hazırlayır. İlk növbədə “Daşnak hökuməti”nin başçısı general Nijdenin qərargahını mühasirəyə almağı təklif edir. Qızıl Ordu hissələri ilə Aslan bəyin yerli qüvvələrinin birləşməsinin ona yaxşı heç nə vəd etmədiyini anlayan Nijde hiyləgər fənd işlədir. Xüsusi 148 öyrədilmiş keşişlər, yaşlı kişilər və gözəl qadınlardan bir dəstə düzəldib Semyonovun qərargahına göndərir. Onlar Nijdenin heç bir silahlı müqavimət göstərmədən təslim olmaq, sovet hökumətini tanımaq qərarını bəyan edirlər. Erməni hiyləgərliyinə, Nijdenin millətçi, azğın hakimiyyət hərisliyinə, yeni qurulmuş sovetlərə, mü- səlman türklərə nifrətinə yaxşı bələd olan Aslan bəy Semyonova bildirir ki, bu fitvaya aldansa, Nijde sizin əsas qüvvələrinizi aldadıb mühasirəyə alıb məhv edəcəkdir. Aslan bəy bunun təsdiqi olaraq ona xəbər gətirən erməni keşişini də Semyonovun yanına gətirib danışdırır. Ərazini və erməni xislətini yaxşı tanımayan, uzun dağ yollarda yorğun düşmüş, döyüşə həvəssiz əsgərlərini itkiyə vermək istəməyən Semyonov tərəddüd etsə də, Nijde ilə görüşmək təklifini qəbul edir, Qafana tərəf irəliləməkdə davam edir. A.Sultanov təkidlərinin səmərəsiz qaldığını görüb özünə tabe olan yerli milis və partisan dəstələri ilə diviziyadan ayrılır və özünün yeni şəraitə uyğun əməliyyat planını hazırlayır. Semyonovun dəstələri Zeyvə və İrsəvənlikdə yolboyu onu duz-çörəklə, mehribanlıqla qarşılayan erməniləri gördükcə daha da arxayınlaşır. Qaniçən Nijde Aslan bəyin qüvvələrinin rus qoşunlarından ayrıldğını öyrənib sevinir, qarşıda onu gözləyən qələbənin sevincini yaşamağa hazırlaşır. Aslan bəy ona işləyən yerli casuslardan rus ordusunun harada mühasirəyə alınacağını, əsas həmlənin nə vaxt başlayacağını bilirdi. Onu da anlayırdı ki, bu savaşda məğlubiyyət daşnak hökumətinin daha da güclənməsinə, Zəngəzur, Naxçıvan, Qarabağ əhalisinin yenidən kütləvi qırğınlarına rəvac verəcəkdir. Kirmın dərəsində təmtəraqlı qarşılanma mərasimindən sonra tam arxayınlaşan Semyonov əsgərləri üçün hazırlanmış çadırlarda yerləşib dincəlməyi əmr edir, özü də Nijde ilə səhərki görüşə hazırlaşır. Gecənin düşməsini və ordunun tam arxayınlıq içində yuxuya getməsini gözləyən daşnaklar diviziyanı bütünlüklə mühasirəyə alırlar. Səhərin alatoranında daşnakların rusların üzərinə hücumu ilə eyni vaxtda yaxın məsafədə erməni daşnak hissələrinin arxasında pusqu qurub gizlənmiş Zəngəzur partizanlarının qəfil hücumu daşnak ordusunu pərən-pərən salır. Aslan bəy kiçik dəstə ilə müha- 149 sirənin içindən keçərək özünü birbaşa Semyonovun çadırına çatdırır, ən yaxın silahdaşlarının bir neçəsini itirməsinə, özünün yaralanmasına baxmayaraq çaşqın vəziyyətdə donub qalmış Semyo- novu xilas edir, diviziyanın komandanlığını üzərinə götürür. Mühasirəni yararaq öndə öz dəstələri olmaqla, daşnakları yaxşı tanıdığı yollarda, keçidlərdə qovmağa başlayır. Çox sayda əsir, silah-sursat ələ keçirən birləşmiş qüvvələr daşnak ordusunu darma- dağın edir. Bu döyüşdən sonra Aslan bəyin sədaqətinə inanan Semyonov erməni daşnaklarına qarşı növbəti əməliyyatların döyüş planını hazırlamağı, başa çatdırmağı ondan xahiş edir. Birləşmiş hərbi qüvvələr Təpəsərə qədər irəliləyib yaxınlıqdakı meşədə gecələyirlər. Təhlükənin yaxınlaşdığını görən quldurlar vahiməyə düşürlər. Bu ordunun qarşısını kəsmək üçün təcili tədbirlər görməyə başlayırlar. Daşnak generalı Nijdenin müavini Gerasim təklif edir ki, ilk növbədə Aslan bəyi aradan götürmək lazımdır, ordunun döyüş planını hazırlayan və ona bələdçilik edən odur. Aslan bəy nəinki onu öldürməyə çalışan iki ermənini, üstəlik onu aradan gö- türməyi öhdəliyinə alan Gorusun komendantı, müsəlman türklərə qarşı qəddarlığı ilə ad çıxarmış dəstə rəisi Sumbatı da öldürür. Güclü hücumla Nijde dəstələrinə sarsıdıcı zərbə vurulur və o, bir neçə əsgəri ilə qaçıb Araz çayından İrana keçir [4, s.24-26]. Zəngəzurun erməni daşnak zülmündən qurtulmsı ilə nəticələn daha bir həlledici döyüş 1920-ci il mayın 25-də Qarabağdan Njdeyə köməyə gələn general Dro ordusuna qarşı aparılır. Daşnakların silahlı hücumlarına son verilir. Bu döyüşlərin əsas qəhrəmanları olan Aslan bəy Sultanov, XI Qızıl Ordunun 28-ci diviziyasının komandanı general Semyonov və onun alay komandiri polkovnik Çelov Qızıl medalla təltif olunurlar. Semyonovun təqdimatı və zəmanəti ilə Aslan bəy Sultanova Azərbaycan İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanovun əmri, imzası ilə “Qarabağın və Zəngəzurun Fövqəladə Komissarı” mandatı verilir [55, s.108]. O, Azərbaycanda kommunist partiyası üzvü olmayan yeganə fövqəladə komissar olmuş, xüsusi mandatla böyük səlahiyyətlər verilmişdir: Yüklə 2,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|