Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5) ÇİNSİ ƏXLAQ
türklərdə hər evlənmədən yeni bir ev doğardı. Ailə qurmaq üçün kişiylə qadmın birləşməsinə «evlənmək» və «ev—bark yiyəsi olmaq» deyilməsi də buradan irəli gəlir. Təkələrdə gəlinlə oğlanın çadırı yeni qurulduğu üçün ağdır. Bu səbəbdən ona «ağ ev» deyilir. Digər çadırlar isə zaman keçdikcə qaralmışlar. Əski türklərdə ev ərəblərdə olduğu kimi yalnız ərin deyildi, ər ilə arvadın ortaqlı əmlakı idi. Bu səbəbdən evin kişisinə «ev ağası» deyildiyi kimi, evin xanımına da «ev qadını» adı verilərdi. Törkünün pərisi ocaqda yaşadığı kimi, ağ evin pərisi də barkda yaşayardı. Evin, biri ərə, digəri arvadına aid olmaqla, iki pərisi vardı. Birinciyə «öd ata», ikinciyə isə «öd ana» deyərdilər. Gəlin hər səhər bir parça kərə yağını ocağa atar və «öd ana, öd ata!» deyə dua edərdi. Otağın sağında kürəkən, solunda gəlin oturardı. Sağda madyan məməli, solda inək moməli iki büt vardı. Sağdakına «ev yiyəsinin bacısı», soldakma isə «ev xanımının bacısı» deyilərdi. Bunlar or ilə arvadın totemləri idi. Əski türklərdə eşik77 də müqəddəsdi. Yabançı bir adam eşiyə ayaq basardısa, gözə gələrdi. Evlərin təcavüzdən qorunması qaydası eşiklərin bu müqəddəsliyində dini bir sanksiya tapmışdı. 5) Türk feminizmi: Əski türklər həm demokrat, həm də qadın hüquqlarına hörmət edən feminist idilər. Əsimdə demokrat olan toplumlar, ümumiyyətlə feminist olurlar. Türklərin feminist olmasının başqa bir səbəbi da, əski türklərə görə şa-manizmin qadındakı müqəddəs qüvvəyə söykənməsiydi. Türk şamanları sehr qüwəsiylə möcüzələr göstərə bilmək üçün özlərini qadınlara bənzətməyə məcbur idilər. Qadm paltarı geyər, saçlarını uzadar, səslərini incoldor, bığ və saqqallarını qırxardılar; hətta hamilə qalar və uşaq doğardılar. Buna qarşılıq olaraq Toyonizm7711 dini də kişinin müqəddəs qüvvəsində «Qut»unda görünərdi. Toyonizm ilə Şamanizmin doyorcə bərabər olması, kişi və qadmın hüquqca bərabər tanınmasına səbəb olmuşdu. Hətta hər işin həm Toyonizmə, həm də Şamanizmə söykənməsi lazım gəldiyindən, hər işə aid toplantıda qadınla kişinin birlikdə olması şərt idi. Məsələ, ümumi vəlayət-nüfuz. Xaqan ilə Xatunun hər ikisində ortaqlı olaraq göründüyü üçün bir buyruq (əmr) yazıldığı zaman «Xaqan buyurur ki» sözləriylo başlardısa, ona itaət edilməzdi. İtaətlə qarşılanması üçün hökmən «Xaqan və Xatun buyurur ki» sözləriylə başlamalıydı. Xaqan tək başına hüzuruna heç bir elçini qəbul etməzdi. Elçilər ancaq sağda Xaqan və solda Xatun oturduqları zaman ikisinin birdən hüzuruna gələrdilər. Şölənlərdə, kənkoşlərdə, qurultaylarda, ibadətlərdə və ayinlərdə, hərb və sülh məçlislərindo Xatun mütləq 126 Xaqanla birlikdə olardı. Kişilərdən yaşınma ilə bağlı qadınlar heç bir şərtdən asılı deyildilər. Xaqanın hökumətdə ortağı olan Xatuna «Türkan» adı verilərdi. Xatun, Xaqan sülaləsinə mənsub bütün şahzadə xanımların ortaq adıydı və Türkanm da hökmən, xatunlardan olması lazım gəldiyindən ona da sadəcə olaraq «Xatun» deyilə bilərdi. Əski türklərdə kişinin yalnız bir arvadı ola bilərdi. İmperializm dövrlərində xaqanların və bəylərin bu həqiqi arvadından başqa «kuma» adlanan və başqa ellərə mənsub odalıqları da olardı. Ancaq bu kumalar törəyə görə rəsmən «arvad» olaraq qəbul edilməzdilər. Bunlar, nccə deyərlər, hiyləni qanun şəklinə salmaq yolu ilə ailənin içinə alınmışdılar. Kumalann uşaqları öz analarına «ana» deyə müraciət etməzdilər, onları «xala» deyə çağırırdılar. «Ana» müraciətiylə atalarının yalnız həqiqi, qanuni arvadına üz tuta bilərdilər. Eyni zamanda, kumalann uşaqlarının miras hüququ da yox idi. Kumalann oğullan atalan xaqan olsa da-əsla xaqan ola bilməzdilər. Kumalann xatunlardan fərqi budur ki, onlar xaqanın öz elindən deyildilər. Xatun isə xaqanın öz elindən idi. Kuına Çin şahzadələrindən idisə, «koııçuy» adını alardı. Konçuy digər kumalardan irəlidə olardı, ancaq konçuylardan yüksəkdə isə xatuıı dururdu. Monqol dövründə xatunların da sayı artmağa başladı. Ancaq bunlardan yalnız biri Türkan, yəni məlikə rütbəsində idi. Əski türklərdə qadınlar hamılıqla amazon7* idilər. At sürməkdə ustalıq, silah işlətmə, savaşçılıq və qəhrəmanlıq türk kişiləri qədər türk qadınlarında da vardı. Qadınlar doğrudan- doğruya hökmdar, qala qoruyucusu, vali və elçi ola bilərdilər. Adi ailələrdə də ev ortaqlı olaraq, arvad ilə ərin ikisinə aid idi. Uşaqlar üzərindəki xüsusi qəyyumluq hüququ ata qədər anaya da məxsusdu. Kişi daim arvadına hörmət edərdi, onu arabaya mindirib özü arabanın arxasınca yayaq yeriyərdi. Alicənblıq əski türklərdə ümumi bir xarakter idi. Fcminizm də türklərin çox böyük önəm verdikləri bir prinsip idi. Qadınlar mallardan istifadə haqqına yiyələndikləri kimi dirlikləro,7*3 zeamətlərə,74 xaslara™ və malikanələrə də malik ola bilərdilər. Əski xalqlar arasında heç bir xalq türklər qədər qadm cinsinə hüquq verməmiş və hörmət göstərməmişlər. Ana soyu ilə ata soyunun bərabərliyi soy bölümündə göstərildiyinə görə burada təkrarına ehtiyaç yoxdur. 127 5) ÇİNSİ ƏXLAQ Əski türklərdə cinsi əxlaq da çox yüksək səviyyədə idi. Yakutlarda yunanların Venerasına qarşılıq Ayzit adlı bir doğum Tannçası (ilahəsi) vardır: Bu tannça - qadınlar doğarkən köməklərinə çatar, onların asanlıqla doğmasına, yardım edər; uç gün yenicə doğmuş qadmın başı üstündə gözlədikdən sonra çevrəsindəki dərə, tarla, ağac, çiçək pəriləriylə göyün üçünçü qatındakı sarayına qayıdar. Bununla birlikdə, Ayzitin heç bir güzəşt qəbul etməyən bir şərti vardır: ismətini qorumamış qadınların yardımına nə qədər yalvarırlarsa yalvarsınlar və nə qədər qiymətli qurbanlar, hədiyyələr verirlərsə versinlər, əsla gəlməz. Bundan başqa, Ayzitə məxsus bir yay bayramı vardır. Bu bayram günü səhər erkən evlərin hər tərəfi son dərəçə səliqə-sahmana salmır, süsləndirilir. Hər bir şəxs ən gözəl paltarını geyinir. Ən çox hansı yeməkləri sevirsə onları yeyir. Hər bir kəsin üzü gülər, şənlənər, baxışlarına təbəssüm qonar. Bu zaman Ağ Şaman əlində sazı ilə gələr. Qış ayinlə-rini Qara Şaman, yay ayinlərini isə Ağ Şaman icra edər. Doqquz gənc qız və doqquz dəliqanlı seçərək bunları iki-iki əl-ələ tutdurub, əskər kimi düzər. Və sazmı çalaraq onları göyə çıxarırmış kimi irəliyə doğru aparar. Sazmı çala-çala Ayzit haqqındakı ilahiləri də yavaşdan gözəl səslə oxuyar. Bu gözü-könlü oxşayan alay, guya üçüncü qat göyə çatarkən Ayzitin sarayını qoruyan yasaqçılar əllərində gümüş qırmanclar ilə meydana çıxarlar. Alay içində ismət yönündən qüsurlu olanlar varsa, onları geri qaytararaq o birilərinin Ayzidin sarayına girməsinə izin verərlər. Bax, namusun bu dini sanksiyaları (təzyiq qaydaları) əski türklərdə cinsi əxlaqın yüksək olduğunu və kişiylə qadının bu əxlaqda eyni dərəcədə məsuliyyət daşıdığım göstərir. Əski türk qadınları tamamilə azad və sərbəst olduqlarına baxmayaraq, dəyərsiz işlərlə məşğul olmazdılar. «Əxlaq-i Əlai»81 kitabında yazıldığına görə Səlçuqlu şahzadə qa-dınlardan biri Qəzvin şəhərinin yiyəsi idi. Hər il yazda bu şəhərin kənarına çıxaraq yaşıl bir çəmənlikdə böyük və süslu çadırını qurardı. Bir il Qəzviniilər şəhərdə ümumi bir lağım qazdırmaq üçün öz aralarında ianə toplamışdılar. Lazım gələn miqdara çatmaq üçün daha bir qədər qızıla ehtiyac vardı. Şəhərlilər bu pulu da Xanım Sultandan istəməyi qərara alaraq, irəli gələnlərdən böyüklərdən ibarət bir heyəti Xanım Sultanın hüzuruna göndərdilər. Bu heyət çadıra yaxınlaşanda çadır önündəki bir səndəl üzərində oturan Xanım Sultanın hörgü hördüyünü görüncə 128 «bu xəsis qadmın bizə pul verməsi mümkün deyil»-deyə gəldiklərinə peşman oldular. Ancaq, Xanım Sultan onları gördüyünə görə geri dönmələri də yaxşı deyildi. İstər-istəməz sultanın yanma gəldilər və əhalinin təklifini bildirdilər. Sultan bütün xərci özü çəkəcəyini söyləyərək toplanan pullann yiyələrinə qaytarılmasını əmr etdi və xəzinadannı çağırıtdınb lağımlar üçün lazım gələn bütün pulları heyətə təslim etdi.. Heyət içindəki bir qoca sultana əlindəki hörgü işinə görə beyinlərim yoran haqsız şübhəni bildirdi. Xanrnı Sultan bu cavabı verdi: «Bəli, mənim əl işiylə məşğul olduğumu görən bütün İranlılar təəccüb edirlər. Halbuki, mənim ailəm içində bütün qadınlar mənim kimi daim əl işiylə məşğul olurlar. Biz sultanlar belə əl işləriylə çalışmasaq, nə ilə məşğul olacağıq? Boş, dəyərsiz işforləmi? Belə bir şey isə bizim soyumuza yaraşmaz. Biz dövlət işlərini görüb bitirdikdən sonra, boş qalmamaq üçün yoxsul qadınlar kimi daim əl işiylə və ev işləriylə çalışırıq. Biz sultanların belə əl işiylə məşğul olması soyumuz üçün ayıb deyil, bəlkə böyük bir şərəfdir». Bax, əski türk qadını belə düşünər və belə hərəkət edərdi. 6) GƏLƏCƏKDƏ AİLƏ ƏXIAQI NECƏ OLMALIDIR? Türklərin həm ailə əxlaqında və həm də cinsi əxlaqda nə qədər yüksək olduqlarını yuxarıdakı bölümlərdə gördük. Hazırda türklər tamamilə bu əski əxlaqı itirmişlər. İran və yunan mədəniyyətlərinin təsiri ilə qadınlar əsarətə düşmüşlər, hüquq baxımından aşağı dərəcəyə enmişlər. Türklərdə milli küllür ülküsü doğunca əski törələrin bu gözəl qaydalarım xatırlamaq və diriltmək lazını gəlməzdimi? Bax, bu səbəbə görə, ölkəmizdəki Türkçülük axımı doğar doğmaz, fcminizm ülküsü də onunla birgə doğdu. Türkçulərin həm xalqçı, həm də qadın tərəfdarı olmaları, yalnız bu yüzilin bu iki ülküyə dəyər verməsindən dolayı deyildir; əski türk həyatında demokratiya ilə feminizmin iki başlıca əsas olması da bu məsələlərdə böyük bir amildir. Başqa millətlər çağdaş mədəniyyətə daxil olmaq üçün keçmişlərindən uzaqlaşmağa məcburdurlar, halbuki, türklərin çağdaş mədəniyyətə girmələri üçün, yalnız əski keçmişlərinə dönüb baxmaları yetərlidir (kifayətdir) Əski türklərdə dinin asketik (ifrat və işgəncə verici) ayinlərdən və mənfi ibadətlərdən anmnış (təmiz) olması, fanatizmdən və din inhisarçılığından qurtulması türkləri həm qadınlar, həm də başqa xalqlar haqqında çox mərhəmətli etmişdi. Əski yunanların mədəniyyətdə müəllimləri skiflər, əski xaldeylərin (kəldanilərin) isə şumerlər olduğu kimi, əskit germanlarm ustadları 129 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|