Ziyoda masharipova

“Qanday qilib ta’lim berish, ta ’lim
olish, 
fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so‘rash va qan­
day javob berish masalasiga kelganimizda, bu haqda bilimlarning
eng birinchisi jismlarga (substantsiya - narsalar) va aktsidentsiya
(hodisalar)ga ism beruvchi til baqidagi ilm lar deb tasdiqlayman.
Ikkinchi Om grammatikadir; u jismlarga berilgan ism (nom)
! Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub. -Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at
nashriyoti, 1983, 32-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

larn i q a n d a y tartib g a solishni h am d a substantsiya va aktsidentsi- 
yaning joylashishini va b u n d a n chiqadigan n a tija la rn i ifodalovchi 
h ikm atli so‘zlarni va n utq ni q an d ay tuzishni o‘rg atadi.
U chinchi ilm m an tiq d ir: m a lu m xulosalar k eltirib chiqa- 
rish u ch u n logik fig u ralarg a binoan qan day qilib d a ra k g ap larn i 
jo y la sh tirish n i o‘rg atad i, bu xulosalar y o rd am id a biz bilm agan 
n a rs a la rn i bilib olam iz h am d a nim a to 6g6ri, nim a yolg‘on ekanligi 
h a q id a h u k m c h iq aram iz” 1. Forobiyning ushbu fikrlari to‘g ‘ri nutq 
tuzish va uni og‘zaki ijro etishni o ‘rganish uchun juda chuqur va har 
tomonlam a bilim olish muhim ekanligini ko‘rsatadi.
“ ... XuIIas, yaxshi nutq uchun nahv, aruz, m antiq fan la ri ham - 
korligidan foydalanish z a ru r b o ‘ladi. Ularning b iro rtasig a aha- 
m iyat berm aslik, b u lard a n birining qoidasining buzilishi, qolgan 
ikkitasiga ta ’sir qilm ay iloji yo‘q ” , - deb yozadi Beruniy2. Forobiy, 
Beruniy kabi allomalarning to‘g ‘ri nutq tuzish masalasiga bu qadar 
e ’tibor bilan qarashlari X asrlardayoq, yorqin nutq chiroyli gapirish, ifo­
dali o ‘qish san’atining taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Ibn Sinoning 
“She’r san’ati”, Abu Rayhon Beruniyning “0 ‘tmish ajdodlardan qolgan 
yodgorliklar”, “Geodeziya” va boshqa asarlari tarkibida keltirilgan mu- 
kammal nutq tuzish haqidagi qimmatli fikrlari bugungi kunimiz uchun, 
ayniqsa, ahamiyatlidir. Shuningdek, Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu 
lug‘otit turk”, Zamaxshariyning “Muqaddimat ul-adab” , “Notiqlik asos- 
lari” kabi asarlari so‘z san’ati ilmiga bag‘ishlangan bebaho m a’naviy 
xazina hisoblanadi. Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy kabi allomalar 
o ‘z asarlarining butun-butun boblarini so‘zning ilohiy ne’mat ekanligi, 
so‘zning mo‘jizali qudratini k o ‘rsatishga bag‘ishlaganlar. Jumladan:
Zakovat ko‘rki so‘zdur, bu tilning ko‘rki so‘zdur,
Kishining k o ‘rki yuzdur, bu yuzning ko‘rki k o ‘zdur.
(Yusuf Xos Hojib)
M a’dani inson gavhari so‘zdurur,
Gulshani odam samari so‘zdurur.
(Alisher Navoiy)
kabi hikmatli misralami bitdilar.