Federal Rezervin faiz dərəcələrini artırmasının
səbəb və nəticələri.
Orxan Bağırov
məsləhətçi-ekspert
2008-ci ildə baş vermiş iqtisadi böhran Amerika Birləşmiş Ştatlarının (ABŞ) iqtisadiyyatına
böyük zərər vurdu. Yaranmış iqtisadi vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün Amerika hökumətini daha
yumuşaq pul siyasəti yürütməyə məcbur oldu. Bu məqsədlə ABŞ-da Mərkəzi Bank funksiyasını
yerinə yetirən Federal Rezerv faiz dərəcələri aşağı salaraq 0.25 dərəcəyə endirdi. Bu addımın
atılmasındə əsas məqsəd maksimum məşğulluq və stabil qiymətləri təmin etmək üçün
iqtisadiyyatda kapitallaşmanı artırmaq idi. Dövlətdən ucuz vəsait əldə etmək imkanı böyük
korparasiyalara inkşaf etmək, istehsalı genişləndirmək və mənfəəti artırmaq üçün şərait yaratdı.
Bu da öz növbəsində iqtisadi artımı sürətləndirdi və məşğulluğu artırdı.
Aşağı faiz dərəcəsinin mənfi nəticələri
Federal Rezervin faiz dərəcələrini aşağı salması sözsüzki qaçılmaz addım idi və müsbət
nəticələr əldə etmək üçün atılmışdı. Lakin bu addımın sonrakı illər ərzində mənfi nəticələri də
hiss olunmağa başladı. Belə ki, tək ABŞ-da deyil dünyada digər ölkələr də böhrandan yaxa
qurtarmaq üçün yumuşaq pul siyasətindən istifadə etdi. Həyata keçirilən yumuşaq pul siyasəti
iqtisadi artıma təkan versə də bunu təbii artım saymaq olmaz və mərkəzi bankalrın bu dəstəyini
nəzərə almasaq heç də həmin ölkələrdəki iqtisadi vəziyyətin əvvəlkindən yaxşı olduğunu deyə
bilmərik. Çünki belə dəstək iqtisadi artıma stimul versə də digər tərəfdəndə borclanmanı artırır.
Məsələn, J.P. Morgan maliyyə təşkilatının məlumatına əsasən ABŞ-da ucuz pul vəsaitləri
hesabına özəl şirkətlər 2014-cü ildə rekord səviyyədə 371 milyard dollar məbləğində borc
kapitalına malik idilər hansı ki, 2005-ci illə müqayisədə 4 dəfə çoxdur. Çindəki özəl şirkətlər isə
daha çox borc kapitalına malikdirlər. Bu şirkətlərin borc kapitalı 2014-cü ildə 2009-cu illə
muqayisədə 15 dəfədən çox olmuşdur. Əgər borc kapitalının daha çox rol iqtisadi bazarlarda
bunu qarşılığında kifayət qədər gəlir əldə edilirsə bu təhlükəli deyil. Ancaq inkşaf etmiş ölkələrin
kapital bazarının fəliyyətinin təhlilini əks etdirən MSCI indeksinə (MSCI Emerging Markets
Index
1
) daxil olan borclanma əmsalının (debt to equity ratio
2
) aşağı olduğunu nəzərə alsaq
həmin bazarlarda kifayət qədər gəlir əldə olunacağına inamın az olduğunu görə bilərik.
Blackrock özəl maliyyə şirkətinin ötən il may ayındakı hesabatında qeyd edilir ki, kapital
bazarlarında likvidlik aşağı olduğundan volatillik yüksəkdir. Eyni zamanda qeyd edilir ki, bir
çox ölkələr stabil daxili investorlara malik deyil və xarici investorlar da bazarda kiçik təhlükə
görən kimi başqa bazarlara üz tutmağa üstünlük verirlər. Yüksək volatilliyin kapital bazarlarına
zərər verəcəyi gözləniləndi ancaq bu müvəqqəti xarakter daşıyır. Beləliklə o qənaətə gəlmək olar
ki, dövriyyəyə böyük miqdarda vəsait buraxmaq qısamüddətli dövr üçün effektiv olsa da
uzunmüddətli dövrdə öz səmərəliliyini itirir və borclanmanın mənfi təsirlərinin daha qabarıq
şəkildə hiss olunmağa başlayır.
Aşağı faiz dərcəsinin ABŞ-da yaratdığı ən böyük mənfi nəticələrindən biri də ölkədə qeyri-
bərabərliyin yaranmasıdır. Qeyd etdiyimiz kimi ilkin mərhələdə ucuz pul əldə etmək iqtisadi
fəaliyyəti gücləndirsə də sonrakı mərhələdə (2009-cu ildən başlayaraq) böyük şirkətlərin,
korporasiyaların külli miqdarda vəsait əldə etməsinə və iqtisadi qeyri-bərabərliyin
dərinləşməsinə gətirib çıxardı. Həyata keçirilən yumuşaq faiz siyasəti və pul genişlənməsi
(quanitative easing) siyasəti ən çox nağd pul sahiblərinə mənfi təsir etdi. Aşağı faiz dərəcələri
onları öz pullarını daha riskli maliyyə aktivlərinə yönəltməyə məcbur etdi. Sözsüz ki bu riskli
aktivlərin əksəriyyəti varlı təbəqənin idarə etdiyi böyük korparasiyalara, şirkətlərə məxsus idi.
Bu tipli aktivlərə olan “maraq”-ın artması onların qiymətlərinin kəskin şəkildə artmasına gətirib
1
Morgan Stanley Capital International (MSCI) tərəfindən yaradılmış, inkşaf etmiş ölkələrdə kapital bazarının
fəaliyyətini əks etdirən indeksdir. Bu ölkələrə Brazilya, Cili, Cin, Kalumbia, Çex Respublikası, Misir, Macarıstan,
Hindistan, Indanezia, Kareya, Malayziya, Meksika, Mərakeş, Peru, Filippin, Polşa, Rusiya, Cənubi Afrika, Tayvan,
Tayland və Türkiyə aiddir.
2
Borclanma əmsalı (debt to equity ratio) şirkətlərin maliyyə borclanmasını ölçmək üçün istifadə olunur və şirkətin
maliiyə öhdəliklərinin onun səhmdarlarının kapitalına nisbəti ilə müəyyənləşdirilir
çıxartdı. Nəticədə böyük korparasiyalar nağd pul sahiblərinin vəsaiti hesabına külli miqdarda
“asan” gəlir əldə etdilər və bu da bəzi hallarda əks təsir yaradaraq bir sıra kompaniyaların
istehsalı genişləndirməyə olan maraqlarının və infrastruktur layihələrinin azalmasına gətirib
çıxardı.
Pew Araşdırma Mərkəzinin apardığı araşdırmaya əsasən məlum olmuşdur ki, ABŞ-ın əhalisi
2014-cü ildə 2000-ci illə müqayisədə 4% daha az gəlir əldə etmişdir. Eyni zamanda məlum
olmuşdur ki, son 40 ildə ilk dəfə olaraq orta gəlirli təbəqə əhalinin əsas hissəsini təşkil
etməmişdir. Amerikanın 20 ən varlı adamı əhalinin ən kasıb 50% dən daha çox var dövlətə
malikdir. ABŞ-da qeyri-bərabərlik heçvaxt bu həddə çatmamışdır. 2007-2008 ci illərdə baş
vermiş böhranda çox gəlirli əhali az gəlirli əhaliyə nisbətən daha çox zərər görsə də, dövlət
tərəfindən həyata keçirilən yumuşaltma siyasəti onların vəziyyətini yaxşılaşdırdı və 2009-cu
ildən etibarən hadisələr əksinə dövr etməyə başladı. Bu vaxtdan sonra əldə edilən gəlirin 95%-ni
əhalinin ən varlı 1%-i əldə edirdi.
Faiz dərəcəsinin artırılması üçün zəruri mühit yaranmışdı
2015-ci il Dekabrın 16-da Federal Rezerv faiz dərəcələrini son 9 ildə ilk dəfə olaraq qaldırdı
və 0.5% səviyyəsində müəyyənləşdirdi. İstər borclanmanın artması, istər qeyri-bərabərliyin
dərinləşməsi, istərsə də gözlənilən iqtisadi vəziyyətin əldə edilməsi faiz dərəcəsinin qaldırılması
məqamını yetişdirmişdi. Yaranmış iqtisadi vəziyyət uzun müddət yumuşaq pul siyasəti hesabına
əldə edilmiş süni artımın təbii iqtisadi artımla əvəz etmək üçün şərait yaratdı. Əlbətdəki belə bir
vəziyyətdə təbii iqtisadi artımı təmin etmək üçün deflyasiyaya səbəb olacaq tədbirlərin
görülməsini yəni faiz dərəcələrinin aşağı salınmasını zərurui idi. Belə tədbirlər ilk mərhələdə
xidmət və malların qiymətlərinin aşağı düşməsinə, iş yerlərinin azalmasına və ixracın
zəifləməsinə səbəb olsa da uzunmüddətli dövr üçün təbii və səmərəli iqtisadi inkşafı təmin etmək
üçün əhəmiyyətlidir. Deflyativ mühit uzunmüddətli dövr üçün dolları möhkəmləndirəcək və
yüksək inflyasiya riskinin azaldacaq.
Oktyabr ayında olan görüşdə Federal Rezerv faizləri qaldırmasa da dekabr ayında bunun
mümkünlüyünü bildirmişdi və bu artıma təsir edəcək əsas iki faktor kimi məşğulluq və inflyasiya
səviyyəsi götürmüşdü. Qeyd edilirdi ki, inflyasiya səviyyəsi 2%-ə yaxınlaşarsa və maksimum
məşğulluq əldə edilərsə o zaman faizin qaldırılması düzgün addım olacaq. Dekabr ayında
məşğulluqla bağlı ABŞ hökuməti istənilən nəticəni əldə etmişdi. Belə ki, son beş ildə işsizlik
səviyyəsinin 4.7% azalaraq 5% səviyyəsinə çatdmışdı (tradingeconomics). Ancaq inflyasiya
səviyyəsi haqqında eyni fikiri deyə bilmərik, çünki hələ 2011-ci ildən maksimum məşğulluq və
stabil qiymətlər əldə etmək üçün Federal Rezerv infilasiya hədəfini 2% səviyyəsində
müəyyənləşdirsə də, 2015-ci ilin dekabr ayında da bu hədəfə çatmamışdı və bu göstərici 2% dən
xeyli aşağı 0.5% səviyyəsində idi. Əslində Federal Rezervin böhran vaxtı faizləri aşağı salması
inflyasiyanı artırmalı idi lakin aşağı neft qiymətləri və dolların digər valyutalara nisbətdə
bahalaşması aşağı faiz dərəcələrinin normal təsirinə mane oldu və inflyasiyanın artmasıın
qarşısını aldı. Lakin Federal Rezerv bu təsirlərin keçib gedəcəyinə və inflyasiyanın 2%-dən daha
yuxarı həddə çatacağına inandığını və bunun qarşısını almaq üçündə faiz dərəcəsinin daha yuxarı
səviyyədə saxlanılmasının əhəmiyyətli olduğunu bildirib.
Faiz artımının İnkşaf Etməkdə Olan Ölkələrə təsiri
Federal Rezervin faiz dərəcəsini qaldırması əsasən ABŞ iqtisadiyyatına təsir etsədə də eyni
zamanda dolasyısı yolla inkşaf etməkdə olan ölkələrin (İEOÖ) iqtisadiyyatlarına da təsir edəcək.
Ilk növbədə İEOÖ-in maliyyə bazarlarından vəsait axını baş verəcək yəni yuxarı faiz dərəcəsi
ABŞ hökumətinnən ucuz vəsait əldə edərək onu daha çox gəlir əldə etmək məqsədilə həmin
bazarlara yerləşdirən investorların öz pul vəsaitlərini həmin ölkələrdən çıxarmasına səbəb
olacaq. Hələ Federal Rezerv bu qərarı qəbul etməmişdən öncə artıq 2015-ci il ərzində İEOÖ-in
bazarlarından investorlar 500 milyard dollar çıxarmışdılar və bu qərarın təsiri ilə bu proses
dahada sürətlənəcək.
Bu qərarın İEOÖ-ə edəcəyi ən böyük təsirlərdən biri də inflyasiyanın artmasıdır. Yəni bu
qərar dolların dahada bahalaşmasına səbəb olacaq və onu nəzərə alsaq ki, həmin dövlətlərdə
xarici ticarət əməliyyatları dollar vasitəsilə həyata keçirilir o zaman onlar idxal etdikləri
məhsulları daha baha qiymətə əldə edəcəklər ki, nəticədə əmtəələrin qiyməti qalxacaq və bu da
inflyasiyanın artmasına səbəb olacaq. Belə bir vəziyyətdə dolların bahalaşmasından əziyyət
çəkən inkşaf etmiş ölkələrin də pul siyasətini sərtləşdirəcəyi gözlənilir. Ancaq sözsüz ki, bu
qərarın qəbul olunmasında həmin İEOÖ ixraca dəyə biləcək ziyanıda nəzərə almalı olacaqlar.
Faiz dərəcəsinin qaldırılması dolları bahalaşdırdığından bir çox İEOÖ-in özəl sektoruna
mənfi təsir edəcək. Belə ki, bu ölkələrdə özəl sektorda fəaliyyət göstərən şirkətlər böyük həcmdə
dollarla götürülmüş borclara malikdir və bu borcu yerli valyuta ilə əldə edilmiş gəlirlər hesabına
ödəmək çətinlik yaradacaq. Onsuzda neft bazarında gedən proseslər bir çox ölkələri öz
valyutasını devalvasiya etməyə məcbur etmişdi və faiz dərəcələrinin qalxması həmin ölkələrin
iqtisadiyyatı üçün daha bir zərbə olacaq. Belə İEOÖ-ə ən çox Rusiya. Türkiyə, Brazilyanı misal
göstərmək olar. Özəl sektrdakı geriləmə də birbaşa həmin ölkələrin maliyyə bazarlarına təsir
edərək həmin bazarların investorlar üçün az cəlbedici olmasına, qiymətli kağızların
ucuzlaşmasına gətirib çıxaracaq.
Fazin artırılması yayılma effekti ilə dünya iqtisadiyyatında gedən mənfi prosesləri daha da
sürətləndirərək iqtisadi artımın azalmasına və dünya ticarət dövriyyəsinin zəifləməsinə gətirib
çıxaracaq. Nəzərə alsaq ki, dünya iqtisadiyyatında istehsalın 40%-i məhz İEOÖ-in payına düşür
o zaman zərərin az olmayacağını təxmin etmək çətin deyil. Xüsusilə də dünyanın ikinci ən böyük
iqtisadiyyatına malik və əsas borc alan ölkə olan Çində iqtisadi vəziyyətin pisləşməsi və tələbin
azalması əmtəə qiymətlərinin aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur və fazilərin qalxması bu prosesi
daha da sürətləndirəcək və onsuzda dəyərdən düşmüş Yuanı dahada zəiflədəcək.
Mənbələr
1)
http://www.project-syndicate.org/commentary/fed-monetary-policy-reduce-inequality-
by-alexander-friedman-2015-12
2)
http://www.investopedia.com/articles/investing/103015/interpreting-feds-interest-rate-
statement-3-key-words.asp
3)
http://www.investopedia.com/articles/professionals/081915/why-investors-should-
consider-cash-right-now.asp
4)
http://www.investopedia.com/articles/investing/082815/timing-fed-interest-rates-
hike.asp
5)
http://www.investopedia.com/articles/investing/101215/how-fed-fund-rate-hikes-affect-
us-dollar.asp
6)
http://www.investopedia.com/articles/investing/121515/fed-rate-hike-could-roil-
emerging-markets.asp
7)
http://www.wsj.com/articles/emerging-markets-gird-for-fed-rate-increase-1450261800
Dostları ilə paylaş: |