2
R y ver nl r: Pa ayev Elbrus Pa a o lu –
«AzDövSut sLayih »Layih A tarı birliyinin
direktoru,
te nika elml ri namiz di
Eyvazov Eyvaz Mülkü o lu – Az.ETN v M -
nin Elmi- stehsalat birliynd drenaj
laboratoriyasının müdiri, te nika elml ri dokto-
ru
Q hr manlı Ya ar V li o lu –AzM U-nun
«Hidrote niki Meliorasiya v hidrologiya»
kafedrasının müdiri, te nika elml ri namiz di
Elmi redaktor:
Mansırov M mm d li S f r o lu – «HTQ v
hidravlika» kafedrasının dosenti
Z.S.Musayev, K.M.M mm dov, M.S.Z rb liyev «Su ehti-
yatlatlarının inteqrasiyalı olunması» D rslik, Bakı, «T hsil» NPM,
2009, 376 s h.
D rslikd su ehtiyatları v onun keyfiyy ti bar d geni m lumat verm kl
su ehtiyatlarından kompleks istifad olunması, inteqrasiyalı idar edilm si v
mühafiz si bar d müf ss l izahatlar verilmi dir. Su ehtiyatlarının kompleks
istifad sind
sas n k nd t s rrüfatı sisteml rinin su t chizatına, energetika
sistemi, m i t v s naye su t chizatı, su n qliyyatı, balıqbura an v balıqqoruyan
qur ular bar d su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm sinin v
planla dırılması prinsipl ri, su hüququ v qanunvericiliyi, su kadastrı, su
ehtiyatlarının mühafiz si v dig r bölm l rind izahına geni yer verilmi dir.
D rslik T hsil Nazirliyinin t sdiq etdiyi proqram sasında yazılmı dır v
ET 01.00.00 – istiqam tind t hsil alan t l b l r üçün n z rd tutulmu dur. Bu
d rslik üç f nnin t drisini – «Su ehtiyatların kompleks istifad si», «Su
ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar olunması» v «Su ehtiyatlarının mühafiz si»
hat edir. D rslikd n h mçinin Elmi-T dqiqat v Layih
nstitutlarında çalı an
müt
ssisl rd istifad ed bil rl r.
3
MÜQ DD M
Biz m lumdur ki, yer kür sind
16 milyard km
3
-dan ço su vardır.
Bu r q m planetin kütl sinin
0,25%-ni t kil edir. nsan c miyy tinin
inki afı t bii ehtiyatlardan s m r li istifad olunmasından asılıdır. T bii
ehtiyatlar iç risind yeraltı v yerüstü sular insan c miyy tinin inki afında
sas rol oynayır. Ona gör d su ehtiyatlarından
kompleks v daha s m r li
istifad olunması z rur ti yaranır. Su ehtiyatlarından kompleks v s m r li
istifad si onların tük nm sin qar ı t dbirl rin görülm si, çirkl nm d n
mühafiz edilm si m s l l ri il üzvi ba lıdır.
«Ekologiya v t bi td n istifad » istiqam tind müh ndis-ekoloq
i tisası üzr hazırlanan müt
ssisl r üçün su ehtiyatlarından kompleks
(inteqrasiyalı) istifad v mühafiz olunması f nni sas f nl rd n biri hesab
olunur. Bunu h yata keçirm kd n ötrü qeyd olunan
f nn üçün fundamentar
d rsliyin yazılması z ruri hesab edilir.
D rslik mövcud proqram sasında yazılmı v a a ıdakı bölm l ri
hat edir. Bunlar «Su ehtiyatları v onların keyfiyy tinin
qiym tl ndirilm si», «Su ehtiyatlarının kompleks istifad sinin
i tirakçıları», «Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idar edilm si v onların sas
prinsipl ri, «Su ehtiyatlarının mühafiz si v «Su qanunvericiliyi v onun
h yata keçirilm prinsipl ri»-dir.
Dünyada el bir istehsal sah si yo dur ki,
orada sudan istifad
olunmasın. M s l n, s nayed sudan bu ar almaq üçün, soyuducu kimi,
elektrik enerjisi almaq üçün, k nd t s rrüfatında sah l rin suvarılması,
h r v ya ayı m nt q l rinin su t chizatı üçün geni istifad olunur.
Dünyanın el bir ölk si yo dur ki, g l c kd t miz su çatı mamazlı ı
t hlük sind olmasın.
Su enerjisi n ucuz elektrik enerjisidir v buna gör d
hidroenergetika
ümumi energetika sistemind
s s yerl rd n birini tutmu ,
sür tl inki af etmi dir. Su elektrik stansiyasında
4
istifad olunan su itmir, onun istismarı
traf mühitin v su ehtiyatının
çirkl nm sin z min yaratmır. Dünyada su elektrik stansiyasıyakların
tikintisin geni yer verilir, o cüml d n d Az rbaycanda da bu sah geni
inki af etmi dir.
Su t s rrüfatının dig r sah l rind meliorasiya, su t chizatı v
kanalizasiya, balıqçıldıq t s rrüfatının inki afı, su n qliyyatı v s.
prosesl rd
traf mühit m nfi t sirl rin azaldılmasına v t bii nem tl rin
sa lanılmasına
raitin yaradılmasıdır.
Sudan kompleks istifad etdikd eyni
zamanda ondan bir neç
sah l r üçün istifad edilir. Buna misal olaraq Az rbaycanda Ming çevir su
qov a ından energetika, suvarma, su t chizatı, balıqçılıq t s rrüfatı,
g miçilik, sel sularına qar ı mübariz aparılması kimi sah l ri özünd
c ml dir n hidroqov a ı göst rm k olar.
Su ehtiyatlarının kompleks istifad si çay a ımının nizamlanmasını
t l b edir. Çünki mü t lif dövrl rd çayın a ımı il t l bat arasında
uy unsuzluq olmu dur. Bu uy unsuzlu u aradan qaldırmaq üçün çay a ımı
nizamlanır, su anbarı yaradılır, çaydakı artıq su oraya yı ılır v su qıtlı ı
olan dövrd istifad olunur. Bu da su ehtiyatının kompleks istifad
olunmasına lveri li z min yaradır.
Respublikada mövcud olan 41 su anbarı v süni d ryaçaylardan
sah sin v h cmin gör
n
böyükl ri Ming çevir, Araz, S rs ng,
mkir,
Ceyranbatan v s. su anbarıdır. Bioloji ehtiyatlarına gör
z r d nizi d
da il olmaqla qeyd olunan su anbarları balıqçılıq t s rrüfatlarına sasını
t kil edir.
Energetika v su t s rrüfatı obyektl rinin balıq ehtiyatına vurdu u
ziyanı üsusi kompleks qur uların qurulması, i l nm si il aradan qaldırıla
bil r. Bu t dbirl rd n n sası balıqların yerl rini d yi m k v kürü tökm k
üçün normal yerd yi m dövründ optimal raitin yaradılmasıdır. Bununla
ba lı balıqbura an v balıqqoruyan qur uların yeni