5
olduğundan güclü iddia sayılır. Əsərdə portuqalların
Amerikanın axtarışı üçün Atlantikanın qərb hissəsinə
göndərdikləri üç ekspedisiyanın nəyə görə uğursuzluqla
üzləşməsinin əsl səbəbləri açıqlanr. Müəllif İspan monarx-
larının uzaqgörənliyini, Portuqal kralının inamsızlığını
göstərməklə sübut edir ki, həmin ərazilərin ispan taxt-tacına
keçməsində Lissabonda fəaliyyət göstərmiş “Riyaziyyat-
çılar Xuntası”nın mühüm rolu olubdur.
“Əsrləri qabaqlamış alim – Nəsirəddin Tusi” adlı
əsərin-də Azərbaycanın görkəmli alimi Nəsirəddin Tusinin
elmi fəaliyyətini tədqiq edən Ramiz Dəniz bu sahədə xeyli
iş görmüş və alimin dünya elminə töhfə vermiş bir çox
əsərlərinin dünyavi mahiyyətini açıqlayır.
Müəllif bütün səy və bacarığından istifadə edib nəinki
Azərbaycanın, hətta Şərq dünyasının şöhrətli alimi sayılan
Nəsirəddin Tusinin elmi xidmətlərini, elmi nailiyyətlərini
araşdırmış və nəticədə bəlli olub ki, həqiqətən də alimin bir
neçə əsəri başqa müəlliflər tərəfindən özününküləş-
dirilibdir.
Məlumdur ki, Nəsirəddin Tusi astronomiya, riyaziyyat,
həndəsə, etika, ilə bağlı şah əsərlər yaradaraq, həmin
elmlərin inkişaf etdirilməsində mühüm rol oynamış və bu
sahələr üzrə tanınmış alimləri bir neçə yüz il qabaqlamışdır.
Müəllif əsərdə Antik dövrün ən məşhur – yunan, Qədim
6
Roma, Bizans, Misir və erkən orta əsrlərdə tanınmış
müsəlman alimlərinin coğrafiya, astronomiya, riyaziyyat
sahəsi ilə bağlı birlikdə gördükləri elmi işləri yada salmış
və Tusinin təkbaşına adı çəkilən elmlərdə böyük uğur
qazanmasını qeyd edərək, onun dahiliyini önə çəkməyə
çalışıbdır.
Amerikanın kəşf edilməsində alimin yazdığı “Zic
Elxani” astronomik cədvəlindən istifadə olunması diqqəti
cəlb edir. Ondan həm tanınmış astronom Paolo Toskanelli,
həm də X. Kolumb bəhrələnmişdilər. Bir çox alimlər astro-
nomik kataloqlar yaradarkən, N. Tusinin həmin əsərindən
istifadə etmiş, rus alimi Lobaçevski və digər həndəsə-
şünaslar “Təhrir Öqlidis”dən bəhrələnmiş, “Şəklül gita”-
nın bir nüsxəsini isə alman alimi Regimontan öz adı ilə
çıxarıbdır. İ. Nyutonun müəllimlərindən biri olan Con
Vallis “Təhrir Öqlidis”in əsasında Oksford universitetində
mühazirələr oxumaqla, Tusinin İngiltərədə tanınmasında
mühüm rol oynamışdır. Elə Nikolay Kopernik də “Göy
sferasının fırlanması” adlı əsərini işləyərkən, bizim alimin
“Astronomiya xatirələri” əsərindəki “birinin diametri o
birinin diametrinin yarısına bərabər iki dairə bir müstəvi
üzərindədir” teoremindən istifadə etmişdir.
Diqqəti cəlb edən məqam odur ki, dünyanın bir çox elm
ocaqlarında tədqiq olunan, türk admiralı Piri Rəisin guya
7
1513-cü ildə tərtib etdiyi xəritənin əsl sahibinin kim
olduğunun araşdırılmasıdır. ABŞ alimi Çarlz Hepqud 7 illik
tədqiqatdan sonra xəritəni tərtib edənlərin sferik triqono-
metriyadan hali olmasını bildirmişdi. Sferik triqonometri-
yanın mükəmməl bilicisi isə N. Tusidir.
Müəllifin gəldiyi qənaətə görə qədim manuskriptlərdən
hazırlanan həmin xəritə N. Tusinin rəhbərliyi altında
Marağa rəsədxanasında tərtib edilibdir. Bundan əlavə o,
bildiribdir ki, həmin xəritənin köməyi ilə X. Kolumb Yeni
Dünya sahillərinə üzmüş və sonradan həmin material
səyyahın qeydləri ilə birlikdə Piri Rəisin əlinə keçibdir. Bir
sözlə, Amerika qitəsinin kəşfi Kolumbun səyahətinə 200 il
qalmış, nəzəri cəhətcə Azərbaycanda kəşf edilmiş və dünya
alimlərinin bu məsələyə xüsusi diqqət yetirməsi müəllifin
məqsədidir.
“Braziliyanın müəmmalı kəşfi” əsəri coğrafi kəşflər
alimlərini tərəddüd qarşısında saxlayan bir mövzunu əhatə
edir və müəllif sübuta yetirməyə çalışır ki, hamının iddia
etdiyi kimi Braziliya 1500-cü il aprelin 22-də Pedru Kabral
tərəfindən təsadüf nəticəsində deyil, 1494-cü ildə Duarti
Pireyra tərəfindən portuqal kralı ilə əldə olunan gizlin
razılaşmaya əsasən kəşf edilmişdi, lakin müəyyən səbəblərə
görə həmin səyahətin nəticəsi məxfi saxlanmışdır. Məhz bu
əsərdə göstərilir ki, ispanlar ilk olaraq Cənubi Amerika
8
qitəsinə, o cümlədən Braziliya sahillərinə yan alsalar da,
portuqallar Roma papasının vasitəsilə ispanları aldatmağa
müvəffəq olmuş və 1494-cü ildəki Tordesilyas müqavilə-
sinə əsasən indiki Braziliyanın sahibinə çevirilmişdilər. 1493-
cü ildə portuqallar Azör adalarından 100 liq qərb tərəfdə
yerləşən torpaqlara sahib olmağa dair razılıqlarını bildirsə-
lər də, bir ildən sonra, Duarti Paşekunun Amerika sahillə-
rinə yollanan məxfi ekspedisiyanın əldə etdiyi nəticəyə
əsasən, İspaniya ilə Portuqaliya arasında sərhədi bildirən
demarkasion xətti birdən-birə daha 270 liq qərbə çəkməklə,
nəhəng ərazini mənimsəyirlər.
Zəngin tarixi faktlarla, o cümlədən indiyənə kimi heç bir
elmi mənbədə göstərilməyən bəzi faktlarla bol olan mate-
rial şübhəsiz ki, dünya alimlərinin marağına səbəb olacaq
və bu kəşfə xüsusi önəm veriləcək. Çox güman ki, Portu-
qaliya, İspaniya, Amerika qitəsinə daxil olan ölkələrdə
əsərin müzakirəsi baş tutacaq və Braziliyanın kəşfinə yeni
prizmadan baxılacaq, obyektiv qərar nəticəsində isə dünya
ensiklopediyasında düzəlişlər olacaq.
Mahiyyətinə görə həmin əsərlər nəinki Azərbaycandakı,
həmçinin xarici ölkələrdə yaşayan, şərq və qərb alimlərinin,
o cümlədən, Nəsirəddin Tusinin elmi-bədii irsi ilə
maraqlanan, X. Kolumb, Pedru Kabralın səyahətlərinin
sirlərinə biganə qalmayan, Amerikanın kəşfinə dair
illüziyalardan uzaq olmağa çalışan intellektual potensiala
Dostları ilə paylaş: |