" Əsli-Kərəm" Dastanı Və Alban Mədəniyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
«Əsli-Kərəm» dastanı aşıqlarımız tərəfindən çox sevilmiş və onun xələfi olacaq dastanlar yaratmağa çalışmışıdılar. Belə dastanlardan biri «Baxış-Leyla» dastanıdır. «Məhəbbət dastanları» adlı kitabın toplayıb tərtib edəni tədqiqatçı R.Rüstəmzadə «Baxşı və Leyla» dastanı ilə «Əsli-Kərəm» arasında olan oxşarlığı qeyd edəndən sonra bu nəticəyə gəlir ki, Baxış və Leyla»da sevgi-məhəbbət daha təbii, daha çevik əks olunmuşdur». Biz hər iki dastan haqda paralel araşdırmalar apardıqda onların fərqli cəhətlərinin üstünlüyü özünü daha çox büruzə verdi. Belə ki, «Əsli-Kərəm» dastanında konflikt yaradanın məqsəd və məramı aydındır. Onun qarşısında duran din ayrılığıdır. «Baxış və Leyla» dastanında isə konflikt yaradan Molla Humayın məqsədi və məramı oxucuya aydın olmur. Başa düşmək olmur ki, Molla Humay qızı Leylanı nə üçün Əmir şahın oğluna vermək istəmir. O şah ki, Molla Humayı öz himayəsində saxlayıb oxutdurmuş və cəmiyyət üçün bir şəxsiyyət kimi yetişdirmişdir. «Əsli-Kərəm» dastanında Kərəm ancaq Əslini sevir. Bu məhəbbət qarşısında ona olan maneələrə dəyanətlə sinə gərir və öz ölümü ilə məhəbbəti ilahiləşdirir. Kərəm məhəbbətindən fərqli olaraq Baxışın Leylaya olan məhəbbəti dəyişkən və ziddiyyətlidir. Belə ki, o, Leylanı sevdiyi halda, Şahzadəyə də vurulur. Leyla ilə bərabər onu da özünün qadını edir. Baxış məhəbbətinin qiymətini onun özünün dediyi misraları ilə vermək olar. Mənə əzizsiniz baş ilə candan, Sizi seçəmmirəm huri-qılmandan. Baxış deyər hərənizi bir yandan, Dolayım qollara, bel yaraşıqdı. Bütün bunlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, «Əsli-Kərəm» dastanı «Baxış və Leyla»dan öz mənəvi, estetik dünyası ilə ölçüyəgəlməz dərəcədə fərqlənir. Tədqiqatçılarımız Orta Asiya dastanları içərisində «Kozi Körpəş və Bayan Sulu» ilə «Əsli Kərəm» dastanı arasında yaxınlığı qeyd edirlər. «Kozi Körpəş və Bayan Sulu» dastanın ayrı-ayrı xalqlara mənsub variantlar arasındakı kiçik fərqlər nəzərə alınmazsa, lap qısa məzmunu belədir: «Qarabayla Sarıbay övladsızdırlar. Əhd edirlər ki, övladları olsa göbəkkəsmə nişanlasınlar. Sarıbayın oğlu, Qarabayın isə qızı olur. Oğlanın adını Körpəş, qızın adını isə Sulu qoyurlar. Oğlanın atası ölür, Qarabay öz qızını yetimə vermək istəmir və var-dövlətini də götürüb o diyardan köçür. Körpəş Bayan Suluya adaxlı olduğunu bilib, onun dalınca gedir. Kozi Körpəş yolda qayaya, qurda, çaya, meşəyə və s. rast gəlir. Onlardan Sulunu soruşur. Qarabay isə qızı öz nökəri Kodarqula nişanlayır. Çünki Kodarqul susuz səhradan keçən yoldan su tapmış, onun sürülərini tələf olmaqdan xilas etmişdir. Körpəş gəlib buraya çıxır Bayan Sulu ilə görüşür. Hətta bir gecə onun yanında qalır. Bir varianta görə Kodarqul, başqa bir varianta görə isə Qarabay Körpəşi öldürür. Qız da Körpəşin qəbri olan künbəzə girir və özünü xəncərlə vurub öldürür. Qazax variantına görə, Bayan Sulu özünü öldürməmişdən qabaq Kodarqulun u da məhv edir. Onun meyidini də Körpəşlə Sulunun qəbirləri arasında basdırırlar. Sevgililərin qəbirlərindən göyərən gül kolları birləşmək istəyir, Kodarqulun qəbrindən qalxan tikan isə onların birləşməsinə imkan vermir. Orta Asiya dastanlarının tədqiqi ilə məşğul olan alimlərin bir çoxu bu dastanı «Tahir-Zöhrə» ilə müqayisə edir, hətta «Tahir- Zöhrə»ni bu dastanın bir növ variantı hesab edirlər. Dastanın «Tahir- Zöhrə»nin Orta Asiya versiyası ilə doğurdan da süjet oxşarlığı vardır. Ancaq bildiyimiz kimi, bizim «Tahir-Zöhrə» dastanı Orta Asiya versiyasından çox fərqlənir. Bu baxımdan «Kozi Körpəş və Bayan Sulu» bizim «Əsli-Kərəm»ə çox yaxındır ki, M.H.Təhmasib bu barədə öz əsərində ətraflı bəhs etmişdir. Bir sıra məqamları da biz qeyd etmək istəyirik. Dastanın qısa məzmundan göründüyü kimi «Əsli-Kərəml»lə süjet yaxınlığı vardır. Dastanda süjet yaxınlığı sayılan övladsızlıq motivi, Körpəşin Kərəm kimi sevgilisini qayadan, qurddan, çaydan və s. soraqlaması, dastanın finalının tamamilə uyğun gəlməsi məsələsini belə izah etmək olar: «Əsli-Kərəm» Orta Asiyada geniş yayılıb sevildiyindən o xalqların dastan yaradıcılığına güclü təsir etmişdir. Orta Asiya xalqlarının söz ustadları dastan söyləyərkən «Əsli-Kərəm»in motivlərindən çox ustalıqla istifadə edib öz yaradıcılıqlarına tətbiq etmişlər. «Əsli- Kərəm» dastanının türkmən variantının özündə də «Kozi Körpəş və Bayan Sulu» dastanı ilə süjet oxşarlığı vardır. Belə ki, Körpəş obrazının «Əsli-Kərəm» dastanının türkmən variantında Kərəmin dostu olan Bakır xan obrazı ilə ilkin süjet xəttində oxşarlıq vardır. «Əsli-Kərəm» dastanının Bakır xanla bağlı hissəsinə diqqət yetirək: «Bir vilayətdə bir padşah var idi. Onun qardaşının da bir qızı var idi. Padşah qızı oğluna nişanladı. Bir müddət sonra padşah öldü. Qardaşı onun yerinə keçdi. Təzə padşah qızı oğlana vermədi. Oğlan da divanələr tək şəhər bə şəhər, diyar bə diyar gəzib Ziyad şahın vilayətinə gəldi. «Kozi Körpəş və Bayan Sulu» dastanında da Qarabayla Sarıbay övladsızdırlar. Onlar nəzir-niyaz verib əhd edirlər ki, övladları ol sa onları göbəkkəsmə nişanlasınlar. Sarıbayın oğlu, Qarabayın isə qızı olur. Oğlanın adı Körpəş, qızı adını isə Sulu qoyurlar. Körpəşin atası ölür və Qarabay qızını yetimə vermək istəmir və Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|