*/ V /*v • •.* • j menejment nazariyasi 0‘quv qollanma 0‘zbekist0n respublikasi oliy va 0‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Yüklə 3,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.
MENEJMENT ILMINING KELIB CHIQISHI Menejment tarixi bo‘yicha ma’lumotlar shuni tasdiqlaydiki, ilmiy tamoyillami tashkilotning unumdorligini ko‘tarish uchun ishlatish imkoniyatlari konsepsiyasi menejment ilm sifatida hali boshlangich holatdaligida paydo bo‘lgan. Ilmiy usulning menejment muammolariga muntazam ravishda qo‘llanilishi ilmiy menejmentning asosi boigan. Ammo menejment tafakkuri maktabining kelib chiqish tarixi yaqin davrlarga taalluqlidir. Menejment ilmi Ikkinchi jahon urushi da\Tida Angliyada olimlar guruhi fuqarolar muddoasi va o‘t ochish pozitsiyalari inshootlarini optimal joylashtirish, kemaga qarshi bombalarni portlatish chuqurligini va transport karvonlarining konvoyini optimizatsiyalash kabi murakkab harbiy masalalami yechish topshirig‘ini olganda paydo bo‘lgan. 50-60 yillarda uslubiyot yangilanib, bir qator o‘ziga xos usullarga aylanib, sanoatda muammolami yechishda va har xil vaziyatlarda qaror qabul qilishda kengroq ishlatila boshlandi. Bugungi kunda menejment ilmining model va usullari quyidagi masalalarni hal qilishda ishlatiladi: shaharlarda transport oqimlarini boshqarish va aeroportlarda harakat jadvalini optimizatsiyalashda, universitetlarda auditoriyalar ish 13 jadvallarini tuzishda, supermarket va univermaglarda g‘amlangan mollami boshqarishda, mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishda, turli xil mahsulotlarning reklamasiga xarajatlami taqsimlashda, moddiy ta’minlashni rejalashtirishda, zavodda turli xil mahsulotlami ishlab chiqarish uchun asbob- uskunalar va mehnat resurslarini taqsimlashda, mavsumga beysbol bo‘yicha oliy liganing o‘yin jadvalini tuzishda va hakazo. Menejment ilmining markaziy muammosi «tashkilot rahbarlarini tashkilotni bir butun holdagi jarayon sifatida uning manfaatlari uchun tashkilot tarkibiy qismlarining o'zaro munosabatlari bilan bog‘liq muammolami hal qilishda ilmiy asos bilan ta’minlashdan» iborat. Bu hamma tashkilotlar uchun muhimdir, lekin bu tamoyilni yirik tashkilotlarda qoilash ixtisoslashtirishning yuqori darajasi tufayli qiyin bo‘lishi mumkin. Cherchmen, Akoff va Amoff 1 laming tasdiqlashicha: «Tashkilotda har bir funksional birlik (bo‘linma, boiim yoki sektor) umumiy ishning bir qismini bajarishga majbur. Shu har bir qism tashkilotning umumiy maqsadlariga erishish uchun zarurdir. Biroq, mehnatning bunday taqsimlanishining natijasi har bir funksional bolinma o‘ziga tegishli boigan maqsadlarni ishlab chiqishidan iborat. Masalan, ishlab chiqarish boiimi, odatda, ishlab chiqarish chiqimlarini kamaytirish va ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirish bilan shug‘ullanadi. Marketing bo‘limi sotish hajmibirligi chiqimlarini minimiunga keltirish va u hajmni maksimumga chiqarishga harakat qiladi. Moliya boiimi tashkilotning sarmoya yo‘naltirish siyosatini optimizatsiya qilishga urinadi. Kadrlar boiimi yaxshi ishchilami kam xarajat qilish asosida yollash va ulami tashkilotda ushlab qolishga bor kuchini sarflaydi. Bu maqsadlar har doim ham mohiyati bo‘yicha bir-biri bilan kelishmasdan, ko‘pincha bir-biriga zid boiadi». Qaror qabul qilishni modellash va munosib usullar bo‘yicha idora xizmatlari mutaxassislari maqsadlar farq qilishi munosabati bilan bogliq boigan murosalami baholashga harakat qilib, qarama-qarshi maqsadlaming balansini ta’minlab beradigan altemativ qarorlami aniqlamoqdalar. Menejment ilmi nuqtai nazaridan yondoshuvni tushunish sizga idora mutaxassislari bilan unumli muomala qilishga va tashkilot muammolarining imumli yechimini aniq ifoda qilishda ular bilan ishlashga yordam beradi. Taraqqiyotning hozirgi bosqichida, menejmentga oid qarashlaming tez rivojlanayotganligini kuzatish mumkin. Bu taraqqiyot bosqichidagi boshqaruv qanday bolishi, korxonalar faoliyatini samarali tashkil qilish uchun uning qaysi yo‘nalishlari, tamoyillari va usullari asos qilib olinishi lozim degan muhim masalani yechish maqsadida uning iqtisodiy rivojlanish tarixiga yaqin boigan davrdagi nazariyasi mohiyatini, tashkil qilishning yo‘nalishi va usullarini yaqindan o‘rganish lozim. Bu borada butun dunyoda tan olingan amerikalik injener F.U.Teylorning (1856-1915 y.y.) hissasi katta bo‘lgan. U menejment nazariyasining 1 http://systems-analysis.ru/operation_reserch_caa.html 14 rivojlanishiga katta xissa qo'shgan. Bunga, asosan, XX asr boshlarida AQShda yuzaga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat turtki boigan. AQSH uchun ushbu davrda sanoatning gurkirab rivojlanishi xususiyatli boiib, temir yol tarmoqlari mamlakatni samarali boshqaruvga ehtiyoj sezgan yirik ishchi kuchi bozoriga aylantirdi. Birinchi navbatda, tadbirkorlar menejment usullariga katta e’tibor bergan korxonalar o‘ta rivojlanib ketdi. Bu vaqtgacha tadbirkorlarga menejmentning sirlari o‘rgatilmas edi. Ammo oldindan to‘plangan tajribalar o‘z ijobiy natijasini bergan 2 . Eng muhimi va mamlakatimiz amaliyoti uchun e’tiborlisi - ana shu davrda menejment san’ati tajribalar asosida rivojlandi, boshqaruvga o‘qitish esa, faqat tadbirkorlaming shaxsiy hatolari va kashfiyotlari evaziga amalga oshirildi. Ana shu vujudga kelgan iqtisodiy-ijtimoiy vaziyatning barchasi menejmentning fan sifatida kelib chiqishi uchun asos yaratdi. Menejment to‘g‘risidagi zamonaviy fan 1911 yilda F.U.Teylorning “Ilmiy boshqaruv tamoyillari” kitobi nashrdan chiqishi bilan boshlangan. F.U.Teylor quyidagicha tavsiflanadigan “Ilmiy boshqaruv” tizimini taklif qildi: “An’anaviy bilimlar o‘rniga - fan; qarama-qarshiliklar o‘miga - garmoniya; yakka mehnat o‘rniga - hamkorlik; unumdorlikni cheklash o‘riniga - maksimal unumdorlik; har bir alohida ishchining eng maksimal unumdorlikka erishishi va eng yuqori darajadagi faravonlik” 3 . F. U.Teylor birinchi bolib, har qanday ixtiyoriy olingan korxonada boshqaruvni samaradi tashkil qilish uchun quyidagi 4 ta mezon bajarilishi lozimligini ilmiy jihatdan asoslagan(l-jadval). 2 Ф.У.Тейлор. Научная организация труда. М. 1924 3 Ф.У .Тейлор. Научные основы организации промышленных предприятий. СПб. 1912 15 1-jadval Yüklə 3,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|