214
Hə min il boru kə mə ri ilə 15,5 milyon pud xa m neft nəql edild i. 1918 ilin mayında Cənubi Qafqa zda müstəqil
dövlətlər elan olun ması ilə əlaqədar Bakı-Batum ağ neft kəmərin in müntəzəm və normal işləməsini təmin etmək
zərurət i yarandı. Bu məqsədlə iyunun 4-də Batu mda Azərbaycan, Gürcüstan və Osmanlı nü mayəndələri ayrıca saziş
imzaladılar. Sazişə görə, tərəflər ö z ərazilərində ağ neft kəmərinin normal fəaliyyətin i təmin etməyi öhdələrinə
götürdülər. Tərəflər, həmçinin, boru kəmərinin istismarından əldə edilən gəliri kəmərin ö z ərazilərindəki uzunluğuna
uyğun olaraq bölməyi razılaşdırdılar və bu sazişin detallarını müəyyənləşdirmək üçün Məmməd Həsən Hacınski,
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, N.Ra mişvili, Q.Qvazava, Xəlil paşa və Vəhib paşadan ibarət komissiya yaradıldı. Lakin
Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmiş bolşeviklər və hərbi əməliyyatlar boru kəmərinin normal istismarına imkan verməd i,
1918 ilin noyabrında isə Cənubi Qafqaz dəmir yolları, eləcə də Bakı-Batu m boru kəməri ingilis ko mandanlığ ının
sərəncamına keçdi və ingilislər bunla rın vasitəsilə qısa müddət ərzində 21,1 milyon pud neft daşıyıb apardılar.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət i isə yalnız 1919 ilin yazında Batu m limanı vasitəsilə xaric i bazara neft və neft
məhsulları ixrac etmə k imkanı əldə edə bildi. Bununla bağlı mayın 26-da Bakı-Batu m boru kə mə ri ilə xa m neft nəqlindən
kerosin nəqlinə keç mə k haqqında qərar verildi. Dünya təcrübəsində görünmə miş sürətlə boru kəməri tə mizlənib
kerosin vurulması üçün yararlı hala salındı.
1919 il o ktyabrın 26-da Azərbaycan Parlamentinin iclasında bu barədə məlu mat verən yollar naziri Xudadat
bəy Məlik-Aslanov bildird i ki, hazırda Bakı-Batu m boru kə məri norma l işləyir və Höku mətə ayda 4 milyon rubl gəlir
gətirir. Bo ru kə məri ilə 1919 ilin ikinci yarısında 8,8 milyon pud, 1920 ilin ilk ayları ərzində isə 9,4 milyon pud kerosin
nəql edilmişdi.
Aprel işğalı (1920) və Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutu ilə bağlı o laraq Bakı-Batu m boru kəmərin -
dən istifadə olunması yenidən dayandırıldı və onun istismarı yaln ız 1923 ildə bərpa olundu.
Əd.: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar), c.2, B., 1998; Əliyev Q.Ə.,
Azərbaycan nəqliyyatı və iqtisadiyyatı (XIX əsr - XX əsrin ilk onillikləri), B., 2001.
BAKI BONLARI - pul nişanları, a lıcılıq və ödə mə vasitəsi kimi istifadə olunan qısamüddətli borc öhdəliyi.
İlk dəfə 1918 il fevralın 5-də Zaqafqaziya ko missarlığı tərəfindən, sonra isə müstəqil Cənubi Qafqaz respublikaları ara-
sında razılaş ma əsasında buraxılmışdır. 1918 ilin yazında Bakı şəhər özünüidarə orqanı və şəhər təsərrüfatı şurası da
bonlar buraxmışdı.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin yeni bonlar bura xılması haqqında Gürcüstan və Ermənistanla
apardığı danışıqlar, irəli sürülən şərtlər Azərbaycan üçün sərfəli olmadığından, uğursuzluqla nəticələndi. Bununla
əlaqədar, 1918 il iyulun 18-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin sədri Fətəli xan Xoyski İstanbuldakı
Azərbaycan nümayəndə heyətinə Türkiyədə Azərbaycan bonlarının hazırlan masını sifariş etməyi tapşırdı. Türkiyədəki
danışıqlar nəticəsində kredit b iletləri buraxmaq qərara alındı. Türkiyə Dəniz Nazirliy inin mətbəəsi bonların çapın ı ö z
üzərinə götürdü.
1918 il sentyabrın 22-də respublikada pul dövriyyəsi məsələsi həll olunana qədər 10, 25 və 50 manatlıq Bakı
şəhər pul nişanlarının buraxılması qərara alınd ı. Həmin pulun nişanlarının buraxılması və dövriyyədən çıxarılması
qaydaları müəyyən olunarkən, Bakı şəhər özünüidarə
orqanının və keçmiş şəhər təsərrüfatı şurasının
dövriyyədəki pul nişanları ilə əlaqədar qəbul etdiyi
qaydalar əsas götürüldü.
1918 il oktyabrın 9-da Höku mət respublikada
dövriyyədə olan pul nişanları üçün vahid məzənnə
müəyyən etdi. 1919 il yanvarın 27-də Gürcüstanla birgə
Cənubi Qafqaz nümunəli 40 milyon bon bura xılması
qərara alındı (respublika ların hərəsi 20 milyon bon
almalı id i).
1919 il martın 30-da Cü mhuriyyət Höku məti
mövcud pul nişanlarından əlavə, 100 manatlıq pul nişanı
buraxmağı qərara ald ı. İyunun 6-da 100 manatlıq pul
əsginaslarının
Höku mətin in 1919 il 3 mart tarixli
qərarı ilə Ba kı bonların ın Cənubi
Qafqaz
bonlarına
sərbəst dəyişdirilməsinə icazə verildi. Mart ın 11-dən
etibarən isə bonların bura xılması bərpa
olundu.
Buraxılan pul n işanların ın Bakı xəzinədarlığ ında
215
saxlan ması və uçotunun aparılması qaydası Hökumətin 1919 il 2 aprel tarixli qərarı ilə müəyyən edildi. Aprelin 23-dən
etibarən isə Bakı bonlarının Cənubi Qafqa z bonlarına sərbəst dəyişdirilməsi ilə yanaşı, onların A zərbaycan bazarına
buraxılmasına da icazə verilird i.
1919 il mayın 26-da Höku mətin qəbul etdiyi qərarda köhnəlmiş pul nişanlarının ödənişə qəbul olunması və
dəyişdirilməsinin qaydaları, habelə belə pu l nişanlarını qəbul et məkdən boyun qaçıran xə zinədarlıq kassaları işçiləri
barədə görüləcək in zibati tədbirlə r ətraflı şəkildə gösərilmişdi. 1919 il noyabrın 8-dən etibarən bütün idarələrin dövlət
kassalarına yalnız A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin, habelə Bakı şəhər özünüidarə orqanı, şəhər təsərrüfatı şurasının
və Zaqafqaziya ko missarlığ ının pul nişanlarını qəbul et mə k ica zəsi verilmişdi. 1919 il dekabrın 1-də Parla mentin qəbul
etdiyi qanuna əsasən, Höku mətə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin 600 milyon manat məbləğində pul nişanların ı
buraxmaq barədə icazə verild i. Bakı bonlarının bura xılması müstəqil dövlətin ma liyyə-təsərrüfat işlərin in sahmana
salın masında və müstəqil maliyyə siyasətinin yeridilməsində əhəmiyyətli ro l oynadı.
BAKI DAĠRƏ MƏ HKƏ MƏSĠ - məhkə mə orqanı. 1868 il fevralın 19-da fəa liyyətə başlamışdı. "1864 il 20
noyabr tarixli məh kə mə n iza mna mə lərinin Zaqafqa ziya diyarında tətbiqi haqqında" qanuna (1867 il 9 dekabr) əsasən
yaradılmışdı. 1918 ilin mayında Bakı Xalq Ko missarları Sovetinin dekreti ilə ləğv o lunmuşdu. Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin 1918 il 1 oktyabr tarixli qərarı ilə Bakı Dairə Məhkəməsi və onun tabeliy indəki idarələr,
habelə prokurorluğun fəaliyyəti bərpa ed ilmişdi.
Dairə məh kə məsi Ba kı quberniyasında ali məh kə mə instansiyası olub Azərbaycan Məhkə mə Palatasına və
Ədliyyə Nazirliyinə tabe idi. Sədr və 5 ü zvdən ibarət o lan dairə məh kəməsi nəzdində məh kəmə pristavları, böyük
notarius və notariuslar, xüsusilə mühü m işlər üzrə iki məh kə mə müstəntiqi fəaliyyət göstərirdi. Məhkə mədə iki c inayət
şöbəsi və iki mülki şöbə var idi. Mülki şöbələrdə mərz məsələləri ilə bağlı mübahisələrə də baxılırdı və bunu
məh kə mənin hakimlərindən biri aparırdı. Ba kı ş əhər barışıq şöbəsi, istintaq şöbəsi, Ba kı qə za barışıq şöbəsi, dairə pro-
kuror nə zarət i Ba kı dairə məh kə məsinin tabeliyində idi. 1919 il oktyabrın 22-də A zərbaycan Məhkə mə Palatasının
üzvü Fətəli bəy A xundov Bakı dairə məh kəməsinin sədri təyin o lun muşdu.
BAKI DAĠRƏ MƏ HKƏ MƏSĠNĠN BARIġIQ ġÖBƏLƏRĠ - məhkə mə instansiyası, Ba kı quberniyasında
1868 ildə təşkil olun muşdu. Ba rışıq şöbələrinə Qafqa z canişinin in təqdimat ı ilə ədliyyə nazirinin təyin etdiy i barışıq
hakimləri başçılıq ed irdilər. Onla r, əsasən, yerli bəylə rdən ibarət idi.
Barışıq şöbələri xırda cinayət işlərinə və ço x da böyük olmayan mü lki işlərə baxır, 300 rubldan çox olmayan
cərimə və 3 ayadək həbs cəzası kəsilməsi barədə hökm ç ıxa rırdılar. Bütün işlər, hə m də məhkə mə müstəntiqi və zifəsini
yerinə yetirən barışıq hakimlə ri tərəfindən araşdırılırdı. Ba rışıq şöbələrinin fəaliyyətinə dairə məhkə məsi nəza rət edird i.
1918 ilin mayında Bakı Xalq Ko missarları Sovetinin dekreti ilə barışıq şöbələri ləğv olun muşdu.
Cü mhuriyyət Hö ku mətinin qərarları ilə anarxiya dövründə
dağıdılmış məhkəmə aparatı, o cü mlədən Bakı dairə məhkəməsin in
və onun tabeliyindəki bütün idarələrin, eləcə də barışıq şöbələrin in
fəaliyyəti bərpa olundu. 1918 il sentyabrın 18-də Cü mhuriyyət
Höku məti Azərbaycanda barışıq məhkəmələri idarələrinin bərpasına
vəsait ayrılması haqqında qərar qəbul etdi.
1919 il avqustun 18-də Pa rla ment barışıq hakimlərinin
baxd ığı cinayət işlərinin genişləndirilməsi, onların səlahiyyətin in
artırılması və özgəsinin mü lkiyyətinə qarşı bəzi c inayətlərə görə
cəzala rın dəyişdirilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Həmin qanuna
əsasən, barışıq hakimlərinin baxdıq ları işlər üzrə cərimələrin məbləği
300 rubldan 10000 rubla qald ırıld ı. Dairə məhkəmələrinin bəzi
səlahiyyətləri də barışıq hakimlərinə verild i.
BAKI
DAĠRƏ
MƏHKƏMƏSĠNĠN
PROKUROR
NƏZARƏTĠ - məhkəmə işləri ü zrə nəzarət orqanı. 1867 ilin
dekabrında təsis edilmişdi. 1918 ilin mayında Bakı Xalq Ko missarları
Sovetinin dekret i ilə ləğv olun muşdu. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
Höku mətin in 1918 il 1 oktyabr tarixli qərarı ilə Bakı Dairə
Məhkəməsin in və tabeliyindəki təsisatların, eləcə də prokurorluğun
fəaliyyəti bər pa e dildi.