151
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT BANKI (ADB) - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti maliyyə siyasətinin həyata ke-
çirilməsini təmin edən mühü m dövlət quru mu. Dövlətin maliyyə-iqtisadi müstəqilliyinin təmin o lunması məqsədilə
yaradılmışdı. Belə ki, Rusiya Dövlət Bankının Bakıdakı şöbəsi Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin qarşısında
duran mühü m dövlətçilik vəzifələrin i yerinə yetirə bilməzd i. Buna görə də Höku mət 1919 il martın 7-də ADB-nin təşkili
barədə layihəni bəyəndi və bankın n iza mna məsini ha zırla mağı ma liyyə na zirinə tapşırdı. 1919 il may ın 20-də A DB-nin
niza mna məsi Na zirlər Şurasına təqdim o lundu.
Niza mna mə hazırlanarkən Rusiya Dövlət Bankının niza mna məsi əsas götürülmüş, la kin bir sıra dəyişikliklər və
ixtisarlar edilmişdi. Məsələn, banka qanunvericilik qaydasında müəyyən olunmuş əsaslarla pul n işanları buraxmaq hüququ
verilmişdi; mərkəzi idarənin və onun ayrı-ayrı quru mların ın tərkibi ixtisar olun muş, eyni zamanda, mərkəzi idarə Bakı
şəhərindəki əməliyyat şöbəsi ilə birləşdirilmişdi; bankın yerli strukrurlarının şöbə və agentlik hesab edilməsi məqbul
sayılmamış, yaradılması nəzərdə tutulan strukturların hamısı bölmə ad landırılmışdı. On ların ştat cədvəli, hüquq və vəzifələri
də buna müvafiq olmalı idi.
Niza mna məyə görə, ADB-n in və zifə ləri ko mme rsiya banklarının vəzifə lərindən geniş idi və o dövlet xa ra kterli bir
sıra tapşırıqları, o cü mlədən pul emissiyasının yerinə yetirməsi dövlətin maliyyə aparatı kimi müvafiq hallarda digər
ölkələrin eyni orqanları ilə sazişlər bağlanması, valyuta məsələsinin tənzimlən məsi və s. funksiyaları yerinə yetirməli idi.
ADB haqqında hazırlan mış qanun layihəsi 1919 il mayın 26-da Höku mət tərəfindən bəyənildi və Parlamentin
təsdiqinə verild i. Layihə təsdiq olunana qədər isə, iyunun 2-də Hö ku mət Dövlət bankı haqqında məsələnin mü zakirəsi üçün
özünün və Bakıdakı Britaniya qoşunları ko mandanlığ ının nü mayəndələrindən ibarət ko missiyanın təşkili barədə qərar qəbul
etdi. İyunun 9-da Höku mət Dövlət bankın ın bütün aktiv və passivləri ilə b irlikdə Azərbaycan Höku mətinə verilməsi barədə
Britaniya ko mandanlığ ı qarşısında məsələ qaldırdı. Avqustun 25-də qəbul olun muş qərara əsasən, Maliyyə Nazirliyinin
kredit şöbəsinin neft sənayeçilərinə ayırdığı borclar ADB-yə verildi.
Bankın təsis edilməsi ö lkənin iqtisadi-təsərrüfat həyatını möhkəmləndirmək zərurətindən irəli gəlmişdi. Kredit
banklarına ü midini itirən əhali əmanətlərini oraya qoymu rdu. Bu da əhalidə ço x böyük məbləğdə dövriyyədən çıxmış pulun
yığılıb qalmasına səbəb olmuşdu. Nəticədə, əlavə kağız pul kəsilməsi zərurəti doğurur, manatın alıcılıq qabiliyyətinə mənfi
təsir göstərirdi.
ADB-nin məqsədi pul tədavülünü asanlaşdırmaq, milli tica rət, sənaye və kənd təsərrüfatına yardım et mək, habelə
pul sistemin i möh kəmləndirmək id i. İlk vaxtlar bankın əsas kapitalı 500 milyon, ehtiyat kapitalı isə 20 milyon manata
bərabər id i. Əsas kapitalı yarat maq üçün Hö ku mət ADB-yə, ə lavə ola raq, 50 milyonluq Azərbaycan və Zaqafqa ziya
əsginası verdi. Beləliklə, bank kağız pul kəsmək üçün müstəsna hüquqa malik oldu.
ADB-yə bankirlə r şurası rəhbərlik edird i. 1919 il sentyabrın 18-də Dövlət bankının niza mna məsi təsdiqləndi,
sentyabrın 30-da onun təntənəli açılışı oldu. 1919 il sen-
152
tyabrın 1 -dən fəaliyyət göstərən Gəncə bankı isə oktyabrın 25-də qəbul olunmuş qanunla Dövlət bankının şöbəsi
statusunu aldı.
Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920), B., 1998.
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT BANKININ GƏNCƏ ġÖBƏSĠ - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti maliyyə
sisteminin mühü m tərkib h issəsi. 1919 il oktyabrın 25-də yarad ılmışdır. Gəncə həm geniş bir quberniyanın inzibati mərkəzi,
həm də iri ə kinçilik və sənaye rayonunun mərkə zi idi. Quberniyada pa mbıqç ılıq və onunla əlaqədar sənaye sahələri
(pamb ıqtəmizləmə, yağ emalı) xeyli in kişaf etmişdi. Bağçılıq və ü zü mçülü k məhsulları həm ticarət dövriyyəsini artırır, həm
də iri sənayeni xa mma lla tə min edirdi. Bə zi yerlə rdə mədən senayesi (mis), habelə ipəkç ilik inkişaf et mişdi. Əkinç ilik və
maldarlıq məhsulları da ticarət dövriyyəsini kifayət qədər canlandırırdı. Əhalinin əlində xeyli nağd pul toplan mışdı və bu,
tədricən cari hesablara qoyulmaq la, bank ə məliyyatlarına cə lb olun ma lı idi. Bankın nəzdində və digər yerlərdə ə manət
kassalarının açılması əhalin in vəsaitinin bank əməliyyatlarına cəlb olun masını sürətləndirməli id i. Bu şərtlər A zərbaycan
Parlamentinin 1919 il o ktyabrın 25-də keçirilən 88-ci iclasında Dövlət Ban kın ın Gəncə şöbəsinin açılması haqqında qərar
qəbul etməsinə səbəb oldu. Hidayət bəy Niyazov Azə rbaycan Dövlət Bankı Gəncə şöbəsinin müdiri, Mirmahmud Ağa mirov
nəzarətçi vəzifəsini icra edən, Qafa r Ələ kbərov böyük mühasib, Yəhya Nəbiyev isə kassir təyin olundu.
Dövlət Bankının Gəncə şöbəsinin açılması ölkənin bu bölgəsində bank-maliyyə əməliyyatlarının canlan masına
müəyyən təsir göstərdi (bax Azərbaycan Dövlət Banıi).
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT BANKININ YARADILMASI HAQQINDA QƏRAR – Azərbaycan Xalq Cümhu-
riyyəti dövlət ma liyyə sistemin in yaradılması məqsədilə verilmiş qərar. Maliyyə nazirinin təqdim etdiyi layihə əsasında
1919 il may ın 26-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Höku məti tərəfindən qəbul edilmişdir. Qərar A zərbaycan
Parla mentində təsdiq olunana qədər maliyyə nazirinə nəzərdə tutulan vəzifə lərə müvafiq şə xsləri dəvət etməklə bankın
təşkili işinə başlamaq tapşırılmışdı.
AZƏRBAYCAN ERMƏNĠSTAN KONFRANS I -Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə Ermənistan Respublikası
arasındakı mübahisəli məsələləri, o cü mlədən sərhəd məsələlərini mü zakirə etmək məqsədilə 1919 il dekabrın 14-21-də
Bakıda keçirilmişdir. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti konfransın keçirilməsi üçün bir sıra hazırlıq işləri
görmüşdü. 1919 il oktyabrın 29-da Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliy i konfransın keçirilməsi ilə bağlı
Ermənistan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin 1919 il 7 oktyabr tarixli teleqramına cavab olaraq birdirmişdi ki,
Cü mhuriyyət Hökuməti öz qonşuları ilə mehriban münasibətlər qurmağa, bütün mübahisələri razılıq əsasında həll etməyə
səy göstərir. Azərbaycan Höku məti hə lə 1919 ilin aprelində Ümu mqafqa z konfransının çağırılmasına dair Gü rcüstan
hökumətin in təklifinə də razılıq vermiş və öz nümayəndələrini göndərmişdi. Konfransın işi yarımçıq qaldığ ından,
Azərbaycan Höku məti avqustda onun işinin yenidən bərpa edilməsinə ra zılıq vermişdi. A zərbaycan Hökumət i, eyni
za manda, hər iki dövlətə aid mübahisəli məsələ lərin həlli üçün Ermənistan -Azərbaycan iclasının çağırılması haqqında
Ermənistan höku mətinin təklifini də qəbul et miş, ermən i tərə finin tə klifində göstərilən məsələlə rin gündəliyə da xil
edilməsinə etiraz et mə miş, iki dövlət arasında təkcə müvəqqəti demarkasiya xəttinin yaradılması məsələsini deyil, Azər-
baycan və Ermənistan respublika ları arasındakı bütün s ərhəd mübahisələrin in qəti həlli məsələsini mü za kirə et məyi zəruri
saymışdı.
Müvafiq hazırlıq işləri aparıld ıqdan sonra Cü mhuriyyət Höku məti konfransın çağırılması üçün Bakı ş əhərini daha
münasib bilmiş və Ermən istan hökuməti nümayəndələrini Bakıya dəvət etmişdi. Konfrans ərəfəsində, 1919 il noyabrın 23-
də Azərbaycan və Ermən istan respublika ları a rasında saziş imzalandı (ba x Azərbaycan - Ermənistan sazişi (1919)). Onun 4-
cü bəndinə əsasən, hər iki höku mət qarşıdakı konfransa bərabər sayda nümayəndə göndərməli id i. Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti tərəfindən konfransın sədri Fətəli xan Xoyski, nümayəndələri Məmməd Həsən Hacinski və Rəhim bəy
Vəkilov, Ermən istan tərəfindən isə nümayəndə heyəti Arutünyants (s ədr), knyaz Arqutinski-Dolqorukov və Be kzadyandan
ibarət id i.
Konfransın ilk iclası A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin xarici işlər naziri Məmməd Yusif Cəfərovun çıxış ı ilə
açıld ı. O, açılış nitqində, Cənubi Qafqazın müstəqil respublikalara parçalan ması ilə bu respublikalar arasındakı müna-
sibətlərdə, onların əra zilərinin müəyyən olunmasında bir ço x həll o lunma mış, mübahis əli məsələlə rin qald ığını b ildird i. İlk
iclasda Fətə li xan Xoyski və Arutünyants nümayəndə heyətlərinin rəhbərlə ri kimi konfransı sala mlad ıla r. Müttəfiqlə rin
Ermənistandakı ali ko missarı polkovnik Haskelin, Gü rcüstanın Azərbaycandakı dip lo matik nümayəndəsi Alşibayanın,
Bakıdakı Ermən i Milli Şurasının, A zərbaycan Parlamentində "Daşnaksutyun" fraksiyasının təbrik teleqramları d inlən ild i.
Hər iki nümayəndə heyətinin sədrlərindən ibarət rəyasət heyəti və iclaslara sədrlik qaydası müəyyənləşdirildi.
Konfransın dekabrın 15-də keçən növbəti iclasında mü zakirə ediləcək məsələlərin qoyuluşu ətrafında fikir ayrılığ ı
yarandı. Fətəli xan Xoyskin in ilk növbədə ərazi problemlərin i mü zakirə etmək təklifi və Məmməd Həsən Hacinskinin
sərhəd mübahisələrin in 23 noyabr sazişinə uyğun olaraq həll ed ilməsini konfransın əsas vəzifəsi sayması Ermənistan
tərəfindən (Arutünyants və Bekzadyan) etirazla qarşılandı. Onlar ə ra zi mübahisələrin in qəti həlli üçün hələ la zımi şəra it və
vaxtın yetişməd iyini bildirdilər. Erməni tərəfi, ilk növbədə, iqtisadi-maliyyə səciyyəli məsələlərin mü zakirəsini təklif ed ird i.
Məmməd Həsən Hacinski Qafqa z Konfederasiyası yaradılmasını b ir ço x