[]

22 
 
IV-I  əsrlərə   və  e ra mızın   I  əsrinə  a id  ed ilir.
45
  Arxeoloq  A.Zeynalovun  İçərişəhərdə, 
tikinti-bərpa  işləri aparılarkən tapdığı boz g ildən düzə ldilmiş qadın heykəlc iyi böyük 
maraq  doğurur.  Materialına  görə  ehtimal  etmək  olar  ki,  o,  Bakıda  düzəld ilmişdir; 
hündürlüyü  12  s m,  o mba  yerində  eni  5  sm,  başı  dəyirmidir;  qulaq  çıxıntıları 
deşilmişdir;  qaşları,  burnu  və  ağzı  dərin  batıq  xətlərlə  verilmişdir.  Gö z  yerlərinə 
yaşıl-mavi  rəngli  mina qırıq ları qoyulmuşdur. Ayaqları yo xdur. Döşləri seçilir, qolları 
qırılmışdır.  Paltarı  nöqtəli  oymalarla  təsvir  edilmişdir.  Batıq  oymalarla  göstərilən 
boyunbağısı var.
46
 
Heykə lciy in tarixini müəyyənləşdirən əla mət E.Resslerin Xocalı kurqanlarında, 
J.Morqanın Lənkə randa tapdıqları və son Tunc və erkən  Də mir dövrünə a id Ön Asiya 
ölkələrindən  -  Mesopotamiyadan  gətirilmə  şirli  kasaların  örtüldüyü  mavi  və  yaşıl 
minaya bənzəyən yaşıl-mav i minadır. 
Qobustandakı  Böyükdaş  dağının  ətəyində  Roma  qoşunların ın  Bakın ın 
yaxınlığında olmasını göstərən latınca kitabə eramızın I əsrinə, 84-96-cı illərə aiddir: 
 
İmr Do mitiano 
Caesare Avg 
Germanig 
L Julius 
Maximus 
LegXII Ful 
 
Azərbaycanca tərcüməsi belədir. "İmperator Do mis ian Se za r-Avqust German ik 
zaman ında,  İld ırımsürətli  XII  Legionun  senturionu  Lutsi  Yu li  Maksim".
47
  IV  əsrin 
ikinci  yarısı  latın  müəllifi  Yevtropi  xəbər  verir  ki,  Do misian  dörd  yürüş  etmişdir: 
onlardan  biri  iki  dəfə  -  e.ə.  89-cu  (Dio,  LXIX,  7)  və  92-ci  illə rdə  -  vuruşduğu 
sarmatla ra, ikincisi kat lara, qa lan ikisi is ə daklara qarşı. Da klar və katlar üzərində zəfər 
çaldığına görə iki dəfə triu mf mərasiminə layiq görülmüş, sarmatlar ü zərində qələbəyə 
görə isə yaln ız dəfnə budağından çələng almışdır. Lakin o, həmin müharibələrdə xey li 
bədbəxtliklərə  düçar olmuşdur: Sarmatiyada onun legionu s ərkərdəsi ilə  birlikdə məhv 
edilmişdir.
48
  Görünür,  burada  Qobustan  kitabəsində  Abşeronun  yerli  sakinlə ri 
tərəfindən məhv edilmiş  məh z həmin XII  legionun bölməsi  xat ırlanır.  Ra mana, ya xud 
Ro mana qəsəbəsinin adı da ehtima l ki, Ro ma qoşununun I əsrdə Abşeronda olmasından 
xəbər verir. Bar Eb reyin XIII əsrdə Kiçik Asiyada xatırladığı Ra mana ş əhərinin adı da, 
ehtimal ki, Ro ma istilaları ilə bağlıdır. 
Ro ma qoşunların ın Qobustanda cəmləş məsi yaxın lıqda iri yaşayış məntəqəsinin, 
yaxud  şəhərin  olduğunu göstərir.  Belə  b ir  şəhər  o  vaxtlar  Bakı  ola  bilərd i  və  Ro ma 
qoşunu da, ehtimal ki, oraya yollan ırdı. 
Bakın ın qədimliyin i bir neçə tədqiqatçı qeyd etmişdir.  Elmi ədə-b iyyatda Bakı 
adının  qədim  mətnləri  e.ə.  III  minilliy in  sonlarına  aid  edilən  "Ölülər  kitabı"  Misir 
mifologiyası  toplusunda  əksini  tap mış  " Va khau"  adı  ilə  eyniyyəti  barədə  ingilis 
misirşünası Flinders Petrinin
49
 irə li sürdüyü fərziyyə mövcuddur. Flinders Petri Qa fqaz 

---

23 
 
toponimikasını  Misir  mətnlərindəki  ad larla  eyniləşdirməklə  ö z  fərziyyəsini  M isir 
mifologiyasının Qafqaz  zəmin ində yaranması ü zərində qurur. O  Bakı adın ın üzərində 
səma dayanan "Günəş doğan Bakhau dağı" adlandırılan böyük dağ  - "Va xhau" adı ilə  
eyniyyəti fərziyyəsini  irə li sürür.  İngilis alimin in fikrincə hər iki sözün etimo logiyası 
eynidir, belə ki, o, "baka" - səhər şəfəqi kimi yozu la bilər.
50 
Bu ad Böyük Qafqazın şərq 
qolunda yerləşən Bakı ilə eyniləşdirilir. 
Flinders Petrinin ehtima lına görə, qədim Azərbaycanın Misirlə ə laqələri yaln ız 
"Ölülər  kitabı"nda  əksini  tapmış  Misir  mifologiyasının   məlu matlarına  əsaslanır, 
arxeolo ji  mə lu matlarla  təsbit  olunmu r.  Flinders  Petrin in  müşahid ələrin in  şübhəli 
olmasına  baxmayaraq,  Qədim  Misirin  Azərbaycanla  əlaqəsini  göstərən  bir  sıra 
arxeolo ji tapıntıları qeyd etməmək o lmaz.  Bu sıradan pişik başlı M isir  ilahəsi  Bastın 
tunc heykəlciyin i (Çovdar bölgəsindəki Dananab kəndi)
51
, mav i M isir pastasından e.ə. 
II  min illiyə  a id  edilən  muncuqları  (M ingəçevir,  Xocalı,  Xan lar),  M isir  gözcüklərini 
(Mingəçevir, Yaloylutəpə), skarabeylərini (M ingəçevir), iki kiçik fa llos təsvirin i, başsız 
plaşlı  insan  heykəlciyini  (hamısı  mavi  M isir  pastasından  hazırlan mışdır)  göstərmək 
mü mkündür.
52
 
Flinders Petrin in göstərdiyi toponimin Bakının adı ilə eyniləşdirilməsi məsələsi 
əlavə tədqiqat tələb edir. 
Mənbələrin  Ba kı  sahillə ri  ilə  bağlı  e rkən  mə lu matla rından  biri  V  əsrin  əvvəli 
Bizans müəllifi  Panili Priskin verdiy i  məlu matdır.  O, ro malıların d ilindən Skifiyadan 
Midiyaya gedən yolu təsvir etmişdir: "Bu yol hunlara  mə lu m deyildi.  Və  keç mişlə rdə 
onların   ölkəsində  aclıq  tüğyan  edəndə  onlar  yerlərə  so xuldular  və  onlarla  xey li 
vuruşdular. Onlar (yəni skiflər)  midiyalılann şəhərlərinə girdilər..."
53
 Ehtima l ki, Panili 
Priskin  Ro ma  qoşunların ın  Ba kın ın  ya xın lığ ında  olmasına  dair  mə lu matı  ro ma lıların 
Azərbaycana basqın edən skif tayfalarına qarşı hərbi ə məliyyatları ilə izah edilir. Prisk 
daha sonra xəbər verir  ki, sonralar hərbi  ittifaq üçün Ro maya gələn skif  knyazları bu 
yolu belə təsvir et mişlə r: 
Yo l  Meotiya  bataqlığından  (Azov  dənizi  -  S.A.)  keçirdi.  Sonra  skiflər  dağla rı 
(ehtimal  ki,  Böyük  Qafqaz  dağları  -  S.A.)  aşaraq  M idiyaya  endilər  və  buranı  qarət 
etməyə başladılar.  Geri dönərkən "düşmənin hə mləsinə  mə ruz qalma maq üçün onlar 
başqa yolla və sualtı qayalarından alov qalxan  yerlə gedərək (ex Petra  maritima flamma 
ardet)"  Skifiyaya  qayıtdılar.
54
  Priskin  dəniz  daşlarından,  ya xud  qayalarından  qalxan 
alova dair ma raqlı məlu mat ı, şübhəsiz Ba kının əbədi odlarına (yanar qazlarına) aidd ir, 
belə ki, maritima sözü aç ıq-aydın dəniz sahillə rindən söhbət getdiyini göstərir. Bu, Ba kı 
yaxınlığındakı odlar haqqında xronolo ji cəhətdən ilk (eramızın ilk əsrləri) məlu matdır. 
Bakı ətrafındakı qədim yaşayış məskənləri, ehtimal ki, indi dənizin altında qalan 
yerlərdə,  o  cümlədən  indiki  bu xtanın  əra zisində,  Bib iheybət  və  Bayıl  sahillə ri 
rayonunda olmuşdur. Alim və səyyahlar Xəzər dənizinin səviyyəsinin dəyişdiyini və 
                                                                 
 
"Hun" və "skif" etnonimləri bəzən sinonim kimi işlədilir. 
 
 

---