Ў збекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Ekologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi
Rossiyada ekologiyaning rivojlanishida K.F.Rule asarlari katta rol o‘ynagan. Uning asarlarida xayvonlarni boshqa ornanizmlar va obiotikmuxit bilan o‘zaro bog‘liq xolda o‘rganish zarurligi ta’kidlangan. XIX asr o‘rtalarida agrokimyo fani katta yutiqlarga erishdi. Ekologiyaning mustaqil fan sifatida shkaillanishaga CH.Darvinning “Turlarning kelib chiqishi...” (1859) asari katta ta’sir ko‘rsatdi.
XX asr boshlarida o‘simlik va xayvonlarning abiotik muxit bilan birgalikda o‘zaro ta’sirini tekshirish masalasi qo‘yildi. Bu masala xao etilgach, ichki suv xavzalarini o‘rganishda katta muvaffaqiyatlarga erishildi. Suvli muxitdagi xar xil formali xayot to‘g‘risidagi fan gidrobiologiya deb ataldi. Gidrobiologlar tabiatdagi moddalar aylanishi va energiya trasfarmatsiyasida organizmlarning rolini birinchi bo‘lib o‘rgana boshladilar. Ular ekologiyaning rivojlanishi uchun muhim bo‘lgan biomassa (nkmis olimi R.Demol) va biotsenoz mahsuloti (R.Demol va nemis olimi A.Tineman) tushunchalarini ta’riflab berdilar.
Quruqlikda moddalar aylanishini miqdoriy jixatdan o‘rganish ishlari keyinroq (XX asrning 30-50-yillaridan) boshlandi. Bu ishlarning rivoj topishiga Rossiyada tuproqshunoslikning paydo bo‘lishi, xususan, XIX asr oxirida V.V.Dokuchaevning tuproq muxitning abiotik va biotik tarkiblari o‘zaro ta’siri natijasida vujudga kelgan maxsus jisimlar deb talqin etgan tasavvuri asos bo‘ldi. XX asr boshlarida quruqlikdagi ekologik tadqiqot ishlarini botaniklar va zoologlar aolhida-aloxida olib bordilar. O‘simlik guruxlariga katta e’tibor berildi. O‘simlik guruxlarining tuzilish qonuniyatlarini o‘rganuvchi fitosotsiologiya (keyinroq fitotsenoloiya) fani paydo bo‘ldi. SHu davrda guruhlarning almashinish protsessi qonuniyati – suksessiya jadal tadqiq etildi. O‘simlik guruxlarini o‘rganishda G.F.Morozovning “O‘rmon to‘g‘risida ta’limot” (1912) va V.N.Sukachyovning “O‘simlik guruxlari xaqidagi ta’limotiga kirish” (1915) asarlari muhim rol o‘ynadi. Nazariy ekologiyaning rivojlanishiga ingliz olimi CH.Eltonning “Xayvonlar ekologiyasi” (1927) kitobi xam katta ta’sir ko‘rsatdi.
20-30-yillarda akademik V.I.Vernadskiy biosfera to‘g‘risidagi ta’limotini yaratdi. V.I.Vernadskiyning g‘oyalari butun jaxogna ekologik tafakkurga katta ta’sir ko‘rsatdi. Rus olimi G.F.Gauzening eng sodda xayvonlar va mikroorganizmlar to‘g‘risidagi olib borgan eksperimental ishlari butun jahonga mashhur bo‘ldi.
Ekologik g‘oyalarni rivojlantirishda va kadr tayyorlashda D.N.Kashkarovning “O‘simliklar guruhi va muxit” (1933) hamda “Xayvonlar ekologiyasi asoslari” (1938) asarlari muhim rol o‘ynadi va hozirgi kungacha o‘z axamiyatini yo‘qotmagan. Rus botaniklari V.N.Sukachyov boshlagan fitotsenologiyadagi eksperimental yo‘nalishni ishlab chiqdilar, bu yo‘nalishning asosiy vazifasi turlar ichidagi va turlar aro raqobatni tekshirishdir.
Ekologiyani rivojlantirish uchun ekosistema va biogeotsenoz tushunchalarning shakillanishi katta axamiyatga ega bo‘ldi. Ingliz olimi A.Tensli (1935) birgalikda yashaydigan organizmlar (avtotroflar va geterotroflar)ning xar qanday to‘dasini va ular xayoti uchun zarur abiotik muxitni ekosistema deb tushunadi. Biogeotsenozaning V.N.Sukachyov asoslab bergan juda aniq tushunchasi er yuzining muayyan teritoriyasida yashaydigan o‘simliklar, xayvon va mikroorganizmlarning shu territoriya landshafti, iqlim, tuproq xamda gidrolik sharoitlari bilan birligini anglatadi. Bu tushunchalarning kiritilishi ekologiyaning xar xil bo‘limlarini bir-biriga yaqinlashtirish imkonini beradi va ekosistema doirasida moddalar aylanishi va energiya oqimini o‘rganish singari umumekologik muammolarni qo‘yishga olib keladi.
Undan tashqari rus olimlaridan B.A.Keller, V.V.Alexin, V.G.Ramenskiy, chet el olimlaridan F.Klements, K.Raunkier, I.Baraun-Blake, G.Odum, YU.Odum va boshqalarning fitotsenologiya xamda umumiy ekologiya asoslari soxasidagi ishlari umumiy biotsenologiyaning rivojlanishiga katta xissa qo‘shdi.
Xozirgi zamon ekologiyasining xarakterli xususiyati butun biosferani qamrab oluvchi protseslarni tadqiq etishdir. Odam va biosfera o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlashuv sinchiklab o‘rganilmoqda. Xalqaro biologik pragramma doirasida o‘tkaziladigin ishlar 1964 yilda boshlandi, uning asosiy maqsadi – er sharining xar xil joylaridagi ekosistemalarning maxsuldorligini o‘rganish. Ekologiyaning asosiy vazifasi odam yaratgan va tabiiy sistemalarning strukturalari xamda funksiya bajarish asoslarini miqdoriy uslublar yordamida batafsil o‘rganishdan iborat. Individlarning joylashishi, populyasiyaning yoshi, jinsiy va ekologik strukturasini o‘rganish xam ekologiyasiga kiradi. Asosiy turlar: qishloq xo‘jalik va o‘rmon xo‘jaligi zararkurandalari, kasallik qo‘zg‘atuvchi va tarqatuvchilar populyasiyalari soning o‘zgarishiga alohida e’tibor beriladi.
Populyasion ekologiya genetika, fiziologiya, etologiya, biogeografiya, sistematika, demografiya bilan biogeotsenologiya - biokimyo tuproqshunoslik, gidrologiya, gidrokimyoviy iqlimshunoslik va boshqa fanlar bilan bog‘liq. Falsafa, fizika, matematika yutuqlari ekologiyaga katta ta’sir ko‘rsatadi. Kishilik jamiyatning xozirgi rvojlanish bosqichida odamning biosferaga ta’siri ortdi. Ekologiyaning amaliy axamiyati o‘sdi. Ekologiya tabiat resurslarini qo‘riqlash va ulardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘dgan hamma tadbirlar usun ilmiy baza bo‘lib xizmat qilishi kerak.