00i10az titul(1-7)

 
 
 
 
Verilənlər bazas
ı 
3 
89 
 
 V
ERİLƏNLƏR MODELİ
 
 
Müəllim sinifdəki şagirdlərin bir-biri ilə dostluq 
münasibətlərini təsvir etmək üçün onun informasiya 
modelini qurmağı tapşırdı. Alpay bu halda şəbəkə 
(qraf) informasiya modelinin daha uyğun olduğunu 
bildirdi. Aysel isə cədvəl informasiya modelinə 
üstünlük verdiyini dedi.  
 
 
Nə üçün şagirdlər ağac 
informasiya modelindən 
istifadə etmədilər?  
 
Bu məqsədlə siz hansı modeli 
seçərdiniz? Niyə? 
 
 
 
Verilmiş sxemləri müqayisə edin və onların hansı obyektin informasiya modelləri ola 
biləcəkləri barədə fərziyyələrinizi söyləyin.  
  
      
 
 
– 1-ci sxem 2-cidən nə ilə fərqlənir?  
– Bu sxemlər hansı növ informasiya modellərini ifadə edir? 
 
Verilənlər bazasını yaratmaq üçün obyekt haqqında informasiyanı bir yerə top-
lamaq kifayət deyil. Bunun üçün informasiyanı strukturlaşdırmaq, yəni verilənlərin 
informasiya  modelini  yaratmaq  tələb  olunur.  İnformasiya  modelinin  strukturunu 
bilməklə lazım olan informasiyanı asanca əldə etmək mümkündür. Verilənlər baza-
sına aid informasiya modelinə qısaca olaraq verilənlər 
modeli də deyilir.  
Verilənlər modeli müəyyən qayda üzrə əlaqəsi olan 
verilənlər  yığınıdır.  Hazırda  mövcud  olan  verilənlər 
bazalarında verilənlər modelinin dörd növündən istifadə 
olunur: iyerarxik, şəbəkə, relyasiyalı və obyekt-yönlü. 
 
İngilis dili
Şagird 1 
Şagird 2 
Şagird 3 
Şagird 4 
2
Xarici 
dili
 
Alman dili 
İngilis dili 
Alman dili 
Şagird 1 
Şagird 2 
Şagird 3 
Şagird 4 
1 
Xarici 
dili
 
F Ə A L İ Y Y Ə T  
3.2 

Verilənlər modeli 

İyerarxik model 

Şəbəkə modeli  

Relyasiyalı model  

Obyekt-yönlü model 

Açar sahə 

Başlıca açar 
AÇ
AR
sö
zl
ə
r

---

 
90 
 
 
 
 
 
 
İyerarxik verilənlər modelinin əsas anlayışları səviyyə, element və əlaqədir. Bu 
modeldə hər hansı obyekti təsvir edən verilənlər yığını ağacşəkilli strukturun bənd-
lərində (təpələrində) göstərilir. Aşağı səviyyədə yerləşən hər bir bənd daha yuxarı 
səviyyədəki yalnız bir bəndlə əlaqəli olur. İyerarxik ağacın yalnız bir kök təpəsi olur 
və bu təpə ən yuxarı (birinci) səviyyədə yerləşir.
  
 
 
Bu modeldə verilənlər bazasının hər bir yazısına kök yazıdan yalnız bir yol var; mə-
sələn, C4 yazısına yol A və B3 yazılarından keçir. 
 
n ü m u n ə 1  
Ali məktəbdə hər bir tələbə müəyyən bir qrupda təhsil alır, hər qrup isə müəyyən bir fakültəyə 
aid olur.  
 
 
Edqar Kodd  
(1923–2003)  
Britaniya alimi, relyasiyalı verilənlər modelinin yaradıcısı.  
İnformatikanın  başqa  sahələrinin  inkişafında  da  önəmli  xidmətləri  olub.  Verilənlər 
bazalarının  idarəedilməsi  sistemlərinin  nəzəriyyə  və  praktikasının  inkişafına  verdiyi 
əsaslı  töhfələrə  görə  1981-ci  ildə  informasiya  texnologiyaları  sahəsində  ən  nüfuzlu 
beynəlxalq mükafat olan Türinq mükafatına layiq görülüb. 
İstehsalatda  istifadə  olunan  ilk  verilənlər  bazalarında  ağac  şəklində  göstərilə  bilən 
iyerarxik verilənlər modelindən istifadə olunurdu. Bu növ modelin tətbiq olunduğu ən 
məşhur  verilənlər  bazası  IBM  şirkənin  hazırladığı  və  "Apollon"  layihəsində  istifadə 
edilmiş IMS (Information Management  System) sistemi olmuşdur.   
Şəbəkə  verilənlər  modelinin  ilk  praktik  tətbiqlərindən  biri  General  Electric  şirkətində 
yaradılmış  Integrated DataStore (IDS) idi. Bu növ verilənlər modelinin reallaşdırılması 
yetərincə mürəkkəbdir və təkcə layihəçilər və proqramçılar üçün deyil, istifadəçilər üçün 
də kifayət qədər şəffaf deyil. Ona görə də IBM şirkətinin əməkdaşı, riyaziyyat doktoru 
E.F.Kodd tərəfindən 1970-ci ildə təklif olunan relyasiyalı model göstərilən hər iki modeli 
meydandan uzaqlaşdırdı. 
Tari
x
 
Səviyyə 1 
Səviyyə 2 
Səviyyə 3 
B1
C1
C2
B2
B4 
B3
C3
C4
C5 
C6 
A 
İNFORMATİKA 
Ağayev  B.C. 
Fakültə (ad, dekan) 
Qrup (nömrə, qrup 
nümayəndəsi) 
98795 
Məmmədli  
Arif Bağır
98695  
Rüstəmzadə  
Aysel Cəfər 
98595 
Balabəyov  
Ruslan  Hikmət 
720201 
Aydınlı B.B. 
720301 
Bağırzadə C.D. 
720401 
Petrova N.İ. 
Tələbə (tələbə 
biletinin nömrəsi, 
tələbənin adı) 

---

 
 
 
 
Verilənlər bazas
ı 
3 
91 
 
Şəbəkə verilənlər modelində hər bir element istənilən başqa elementlə əlaqəli 
ola bilər.
 
 
 
n ü m u n ə   2  
Ali  məktəbdə  elmi-tədqiqat  işlərində  iştirak  edən  tələbələrin  verilənlər  bazasına  baxaq. 
Aydındır  ki,  bir  tələbə  bir  neçə  müxtəlif  elmi-tədqiqat  işində,  bir  neçə  tələbə  isə  eyni  bir 
tədqiqat işinin işlənib hazırlanmasında iştirak edə bilər. 
 
 
 
Relyasiyalı verilənlər modelində (ingiliscə: relation – münasibət, əlaqə) veri-
lənlər  ikiölçülü  cədvəllər  şəklində  göstərilir.  Hər  bir  relyasiyalı  cədvəl  ikiölçülü 
massivdir və aşağıdakı xassələrə malikdir: 
 
cədvəlin hər bir elementi bir verilən elementidir; 
 
cədvəlin ixtiyari sütununun bütün elementləri həmcinsdir, yəni sütundakı 
bütün elementlərin tipləri (ədəd, simvol və s.) və uzunluqları eynidir; 
 
hər bir sütunun bənzərsiz (unikal) adı var; 
 
cədvəldə iki eyni sətir ola bilməz; 
 
sətir və sütunlar ixtiyari ardıcıllıqla yerləşə bilər.  
 
 
n ü m u n ə   3  
 
Ali məktəbdə təhsil alan tələbələr haqqında informasiyanı relyasiyalı cədvəl şəklində təqdim 
etmək olar. 
 
Tələbə biletinin 
nömrəsi 
Soyadı 
Adı 
Atasının 
adı 
Doğum 
tarixi 
Qrupu 
155125 
Sadiq 
Tural 
Aslan 
05.12.1997 
720581 
154652 
Cəfərli 
Nuray 
Toğrul 
23.04.1996 
720591 
178535 
Ramazanov  İkram 
Ruslan 
11.07.1996 
720682 
 
87788 
Əliyev 
720201 
87951 
Aslanlı 
720301 
95484 
Vəlizadə 
720501 
1006 
Bayramlı 
C.C. 
İnformatika 
1007 
Qurbanov 
M.Ə. 
Fizika 
1009 
Mahmudlu 
A.B. 
Riyaziyyat 
1011 
Paşazadə 
T.R. 
Tarix 
Tələbə (Tələbə biletinin 
nömrəsi, soyadı, qrupu) 
 
İş (şifri, elmi rəhbəri, sahə) 

---